Sức sống bền bỉ của tên Nôm

Tên Nôm là cách gọi dân gian, thường gắn với đặc điểm địa lý, sinh hoạt, tập quán hay một sự tích riêng của từng làng xã. Nếu tên chữ (tên hành chính, thường theo Hán tự) mang tính trang trọng, được ví như tấm áo lễ phục, thì tên Nôm lại giống chiếc áo nâu sồng, thân thương, mộc mạc mà đầy sức gợi. Đó là cách cộng đồng dân cư gọi tên làng xã quê hương mình thật tự nhiên và cảm xúc.
Lịch sử hành chính nước ta trải qua nhiều cuộc thay đổi, từ cải cách địa giới thời Nguyễn, chỉnh lý địa danh thời Pháp thuộc, hợp tác hóa thời bao cấp cho đến đô thị hóa hiện nay. Không ít làng xã sáp nhập, nhiều tên chữ thay đổi, song tên Nôm vẫn âm thầm tồn tại. Quê hương Bắc Ninh với lịch sử lâu đời và bản sắc văn hóa đặc sắc, tên Nôm cũng như một lớp trầm tích văn hóa đặc biệt, gắn bó máu thịt với cư dân bản địa, phản ánh sinh động quá trình khai khẩn, cư trú và hình thành bản sắc địa phương qua các thế hệ.

Tên nôm làng Diềm (tức khu phố Viêm Xá, phường Hòa Long, thành phố Bắc Ninh) vẫn hiện diện sâu đậm trong tâm thức cộng đồng.

 Những cái tên như Kẻ Báng (tức Đình Bảng), Kẻ Sặt (tức Trang Liệt), Kẻ Cời (tức Đồng Kỵ), Kẻ Me (tức Hương Mạc) ở thành phố Từ Sơn; hay Kẻ Dâu (tức Thanh Khương, Thuận Thành); rồi làng Bưởi Nồi (Đại Bái, Gia Bình), làng Móng Mốt (tức Mỹ Thôn, Xuân Lai, Gia Bình), làng Mái (tức Đông Khê, Song Hồ, Thuận Thành), làng Chóa (tức Chân Lạc, Dũng Liệt, Yên Phong), làng Bựu Sim (tức Hoài Thị, Liên Bão, Tiên Du), làng Diềm (tức Viêm Xá, Hòa Long, thành phố Bắc Ninh)... Đó tuy không phải tên gọi chính thức, nhưng lại là những danh xưng thân thương, truyền đời trong ký ức dân gian. Những cái tên ấy mang đậm dấu ấn lịch sử, phản ánh đặc điểm nghề nghiệp, tín ngưỡng, nếp sống, phong tục của cư dân các làng xã vùng Kinh Bắc xưa.
Không gian các làng Quan họ, làng nghề thủ công truyền thống, lễ hội dân gian, di sản văn hóa tín ngưỡng tại Bắc Ninh cũng thường gắn bó mật thiết với tên Nôm... Việc người dân vẫn quen gọi làng mình bằng tên Nôm là bằng chứng của niềm tự hào, sự thủy chung với ký ức, với cội nguồn. Đó không đơn thuần là thói quen ngôn ngữ, mà là một biểu hiện của tình cảm văn hóa, lòng tôn kính tổ tiên và ý thức bảo vệ bản sắc riêng.

Ngày nay, nhiều làng xã mở mang phát triển, trở thành những khu đô thị, khu dân cư mới và mang tên gọi mới. Không ít người trẻ đã không còn biết quê mình từng được gọi bằng cái tên nào, gắn với câu chuyện xưa ra sao... Mỗi tên Nôm chứa đựng một câu chuyện, một linh hồn làng quê, một “mã nguồn văn hóa” giúp chạm đến chiều sâu ký ức và đánh thức lòng tự tôn dân tộc. Giữ lại những tên gọi ấy bằng trí nhớ, bằng tư liệu, bằng văn hóa là một cách để gìn giữ di sản cha ông. Chính vì vậy, khảo sát, thống kê và bảo tồn tên Nôm như một di sản phi vật thể là việc làm cần thiết đòi hỏi sự phối hợp tham gia của ngành văn hóa, chính quyền địa phương và cả cộng đồng.
Nhiều nhà nghiên cứu đã đề xuất đưa hệ thống tên Nôm vào bản đồ văn hóa, địa chí làng xã, không gian du lịch cộng đồng. Đặc biệt, trong xu thế phát triển du lịch bền vững và xây dựng thương hiệu địa phương, tên Nôm hoàn toàn có thể trở thành một “tài nguyên mềm” độc đáo, giúp kể chuyện làng quê một cách chân thực và dễ nhớ. Những tour du lịch về miền Quan họ, những hành trình khám phá làng Quan họ, làng nghề Bắc Ninh nhất định không nên thiếu vắng tên Nôm trong cách gợi mở, dẫn chuyện...