Thức dậy miền kí ức

Tưởng rằng đã bị khuất lấp, lãng quên trong hối hả mưu sinh của thời đại, nhưng không phải, những đồ vật xưa cũ đời thường thân thuộc của một thời đã qua vẫn ghim một niềm thương sâu trong ký ức của bao lớp người từng trải qua những tháng năm gian khó. Giữa bộn bề hối hả của đời sống hiện đại, bất chợt gặp hình ảnh những đồ vật cũ thân thương ấy như thức dậy cả miền kí ức, miên man những hoài niệm về thuở ấu thơ, mang đến phút giây sống chậm lại để thanh lọc tâm hồn, có thêm cảm xúc, năng lượng tích cực cho hành trình cuộc sống mến yêu hơn...

Hoài niệm kho lương thực
Sinh ra và lớn lên khi đất nước hòa bình và thống nhất, nhiều người thế hệ 8X chúng tôi không biết gọi tên những dãy nhà màu vàng lừng lững, mái uốn vòm là gì nhưng thế hệ ông bà, bố mẹ, anh chị của chúng tôi thì chẳng thể nào quên được bởi nó mang một cái tên gợi nhắc đến sự đủ đầy, no ấm - kho lương thực (có nơi gọi là kho cuốn, kho thóc hoặc kho dự trữ...).
Kho lương thực gắn với một thời đạn bom nguy hiểm và chế độ bao cấp khó khăn, thiếu thốn. Nó ra đời và hoạt động suốt một chặng dài với nhiều biến động lịch sử của đất nước, gắn với làng xã và với những phận người... Ông Nguyễn Văn Đinh, 85 tuổi, nguyên cán bộ ngành thương nghiệp, nguyên chủ nhiệm hợp tác xã ở huyện Gia Lương cũ có lần kể với chúng tôi: Lớp người trẻ sau này rất xa lạ với kho lương thực hay kho thóc nhưng nó lại hằn sâu trong tiềm thức của lớp người háo hức xây cuộc sống mới, làm chủ tập thể sau cuộc kháng chiến chống Thực dân Pháp xâm lược năm 1954. Giai đoạn ấy, hầu như làng xã nào cũng xây một kho thóc. Kho thóc có nhiều khoang liền kề, mái vòm, nền móng cao và kiên cố để tránh ẩm mốc, có bậc lên xuống vững chắc. Mỗi khoang có thể chứa được hàng chục tấn thóc lúa hoặc gạo, ngô, sắn... chủ yếu dự trữ để phục vụ ngoài chiến trường, đến thời tem phiếu thì cấp phát hàng tháng cho công nhân ở các nhà máy, xí nghiệp và người dân vùng thành thị.

Học sinh thành phố Bắc Ninh trải nghiệm xay lúa tại Khu bảo tồn văn hóa dân gian Luy Lâu (Đồng Ngư, Ngũ Thái, Thuận Thành).

Kể chuyện kho lương thực, người già ở các làng xã chẳng thể quên cảnh mùa gặt đến là người người nối nhau người gánh thóc vào nộp ở cửa kho này, người lại chờ nhận thóc xuất ra ở cửa kho kia, đông đúc, nhộn nhịp từ tinh mơ đến khuya. Nhưng từ khi nhà nước “bỏ sổ gạo”, kho lương thực dần vắng vẻ, đìu hiu, có nơi kho bị phá dỡ, một số khác thì chuyển đổi mục đích sử dụng. Những dãy nhà vôi vàng lừng lững, bề thế bao năm cứ thế bạc màu theo thời gian và người dân cũng không mấy quan tâm đến những kho lương thực ấy nữa...
Qua tìm hiểu, chúng tôi được biết bên vùng nam Đuống hiện vẫn còn một khu nhà kho cuốn vàng rực rỡ nằm ở khu vực chợ Núi (Gia Bình) thuộc sự quản lý của Cục Dự trữ quốc gia. Ngoài ra, khu vực Quảng Phú (Lương Tài) cũng còn một vài dãy kho cuốn nhưng đã được giao cho doanh nghiệp tư nhân tu sửa để sản xuất vật liệu xây dựng.
Đồ vật cũ... kể chuyện hôm qua
Những ai sinh từ khoảng thập niên 1980 trở về trước và sống ở vùng nông thôn, hẳn sẽ rưng rưng hoài niệm khi chợt nhìn thấy hình ảnh những đồ vật cũ. Đó là cày, bừa, liềm cắt lúa, cái cối giã gạo, cái gàu tát nước... hay các vật dụng sinh hoạt thường ngày như đèn dầu, nồi đồng, mâm gỗ... đến những đồ dùng thời bao cấp như quạt con cóc, chăn con công, xe đạp thống nhất, đài cát sét chạy băng... Những vật dụng cũ kĩ, thô sơ ấy tuy không còn giá trị sử dụng nhưng cất giữ bên trong nó là kỷ niệm, là những câu chuyện khó quên của giai đoạn gian khó, vất vả khi nền khoa học kỹ thuật chưa phát triển như bây giờ.
Một ngày giữa thu, chúng tôi đến trải nghiệm tại Khu bảo tồn văn hóa dân gian Luy Lâu (Ngũ Thái, Thuận Thành) - một không gian hoài niệm, được bố cục như ngôi làng Việt thu nhỏ, nơi lưu giữ và trưng bày các sản phẩm, đồ dùng của nền văn minh nông nghiệp. Ngồi uống trà trên những chiếc ghế tận dụng từ cối đá cũ, một bác nhà văn 6X bỗng nhiên kéo chúng tôi vào miền kí ức thuở hoa niên của ông bằng một câu hỏi: “Nhìn những cối đá này có ai nhớ cảnh đập lúa đêm trăng ở sân hợp tác xã không?”
Hỏi mà chẳng đợi ai trả lời, bác nhà văn nhấp ngụm nước vối chan chát, ngòn ngọt rồi thủng thẳng: Chính chữ “néo” trong thành ngữ “già néo đứt dây” là bắt nguồn từ cái néo đập lúa đấy? Cái néo gồm hai thanh tre tròn nhẵn được nối hai đầu trên với nhau bằng sợi dây thừng bện chặt. Khi đập lúa, người ta xoay người lại phía sau, lượm bó lúa vào sợi dây néo, xoáy một vòng siết lại, rồi xoay người ra phía trước, vung bó lúa lên đập bùm bụp, bùm bụp xuống cối đá cho những hạt thóc bắn ra rào rào... Sau đó, người ta lại thả lỏng tay néo, ném bó lúa đã rụng hết thóc ra phía xa, cứ đều đều liên tiếp như thế, đập hết sào lúa trong khoảng một canh giờ là trở thành thợ đập lúa thiện nghệ! Cối đá bây giờ vẫn có thể giữ lại được nhiều thế này chứ muốn tìm được cái néo tre tròn nhẵn bóng mồ hôi của người thợ đập lúa năm xưa thì còn khó hơn gấp trăm lần việc chế tạo ra máy gặt đập liên hoàn...
Cách chỗ chúng tôi không xa là gian nhà chứa toàn cày, bừa, nơm, đó, gàu dai, gàu sòng... Một cô giáo tuổi trung niên, xuất thân trong gia đình nông dân đang say sưa kể cho đám học trò của mình nghe về “tuổi thơ dữ dội” cô từng cầm nơm úp cá như thế nào. Trong khi ấy, đám học trò thành phố sinh ra đã thấy cả thế giới thu gọn trong cái màn hình smartphone chăm chú nghe cô giáo nói như nuốt từng lời. Có thể chúng chưa cảm nhận hết sự vất vả, gian khó mà tổ tiên, ông bà, bố mẹ mình từng trải qua, nhưng qua những buổi ngoại khóa, được nhìn ngắm, sờ chạm vào đồ vật thực tế ấy mà những đứa trẻ thêm trân trọng những gì mình đang có.
Bao chuyến rong ruổi qua những ngõ xóm, làng xã nông thôn mới ở miền Quan họ, đôi khi chúng tôi vẫn được tận hưởng những giai điệu mộc mạc với chất âm thanh tự nhiên phát ra từ chiếc đầu băng cassette “cổ lỗ sĩ”. Men theo những âm thanh xưa cũ của thời gian, một lần chúng tôi đã gặp được người yêu thích sưu tầm kỷ vật thời bao cấp ở Quảng Phú, Lương Tài. Thấy người trẻ có chung niềm hứng thú với đồ vật cũ, ông nhiệt tình mang ra giới thiệu cả bộ sưu tập đồng hồ cổ, những chiếc đài cát sét chạy băng, quạt con cóc, bộ đồ nghề cắt tóc mậu dịch, xe đạp thống nhất... Chúng tôi ngỏ ý muốn viết bài giới thiệu về bộ sưu tập này nhưng chủ nhân từ chối bởi ông cho rằng chỉ là sở thích cá nhân, muốn giữ riêng cho mình - “Đây là những kỉ vật không dễ quên của một thời trai trẻ. Khi chơi những món đồ cổ lỗ sĩ này, yếu tố chất lượng sẽ luôn đặt sau sự hoài niệm, chỉ cần nhìn thấy nó là bao nhiêu hồi ức của một thời chưa xa lại mênh mang ùa về...”.
Có cả một nền văn minh vật chất đã thuộc về dĩ vãng nhưng mỗi lần bất chợt gặp hình ảnh đồ vật cũ là miền kí ức chưa xa lại ùa về thức giấc. Nó gợi lại những tháng năm chắt chiu, gian khó nhưng rất đỗi thân thương, ấm áp tình người, tuy khốn khó mà chẳng thể nào quên...