Trồng lại rừng báng trên quê hương nhà Lý

Tưởng rằng rừng báng ở phường Đình Bảng (thị xã Từ Sơn) mãi mãi sẽ chỉ còn trong những huyền tích và các câu chuyện kể nhưng thật bất ngờ, trong dịp Tết trồng cây Xuân Nhâm Thìn vừa qua, cây báng lại được trở về đâm chồi nảy lộc trên vùng đất địa linh nhân kiệt - quê hương các vua Lý sau ngót 100 năm mất dấu.

Biết bao lần đến thăm Đền Đô, chúng tôi được các bậc cao niên ở đây kể cho nghe nhiều về nguồn gốc của tên gọi vùng đất Kẻ Báng xưa với rừng cây Báng huyền thoại… Xưa kia, trên mảnh đất này từng có một rừng báng bạt ngàn, xanh ngăn ngắt, được xem là một thắng tích của phủ Đông Ngàn. Rừng báng quanh làng còn là nơi mà sau khi lên ngôi ít lâu, vua Lý Thái Tổ từ kinh đô Hoa Lư về thăm quê, đi qua thấy cảnh đẹp, cây cối xanh tốt, chim chóc bay lượn, cảm xúc dâng trào nên nhà vua quyết định chọn mười dặm rừng báng làm nơi yên nghỉ cho mình sau này. Từ đó các vua triều Lý và nhiều bà hoàng đã được chôn cất ở Thọ Lăng Thiên Đức.

Nhưng do những biến cố thăng trầm của lịch sử, rừng báng đã biến mất hoàn toàn từ hơn 100 năm trước, trên đất Đình Bảng sau đó không còn bóng dáng một cây Báng nào nữa, các thế hệ người dân địa phương sau này cũng không ai biết cây báng là cây gì, có hình dạng như thế nào. Ông Nguyễn Thạc Kim, 70 tuổi, Phó Trưởng Ban quản lý Khu di tích lịch sử Đền Đô hơn một lần kể với chúng tôi trong niềm tiếc nuối: “Lúc tôi sinh ra thì rừng báng đã bị mất từ lâu. Ông bà chúng tôi có kể lại rằng rừng báng xưa không chỉ là rừng cây gỗ quý bao bọc lấy ngôi đền mà nó còn là món ăn, là lương thực hằng ngày của người dân quê tôi. Cây báng cao hơn 40 thước, thân cây vài người ôm mới xuể, lá to bằng hai bàn tay. Thuở xưa, rừng báng và Cổ Loa là hai đại danh thắng của phủ Đông Ngàn nhưng Cổ Loa thì còn mà rừng báng thì mất. Theo lời các cụ kể lại thì rừng báng bị đốn trụi là sự nhất trí của các bô lão trong làng nhằm mục đích giữ làng. Ngày đó, thực dân Pháp có ý định chiếm đất Đình Bảng để làm đồn điền nên các bô lão trong làng đã quyết định chặt cây, san đất làm ruộng cấy lúa, ngăn chặn âm mưu cướp đất của bọn thực dân. Thà chấp nhận mất rừng chứ không thể để mất đất”…

Tưởng rằng rừng báng mãi mãi chỉ còn lại trong ký ức, nhưng thật bất ngờ, trong dịp Tết trồng cây Xuân Nhâm Thìn vừa qua, gần 200 cây báng non lại được trở về đâm chồi nảy lộc trên vùng đất địa linh nhân kiệt - quê hương các vua Lý sau ngót 100 năm mất dấu. Bây giờ, về thăm Đền Đô, du khách muốn được tận mắt chiêm ngưỡng loài cây huyền thoại trên đất kẻ Báng xưa kia sẽ được các cụ trong BQL Di tích tận tình chỉ dẫn, giới thiệu. Hiện có 25 cây Báng cao hơn 10 mét đã được trồng trong khuôn viên Đền Đô: khu Văn Chỉ (9 cây), Võ Chỉ (8 cây) và Nhà Bia (8 cây), 23 cây trồng ở lăng vua Lý Thái Tổ và 8 cây trồng ở lăng vua Lý Thái Tông, 4 cây trồng ở chùa Ứng Tâm - nơi Lý Công Uẩn sinh ra. Số cây còn lại nhỏ hơn được ươm trồng ở một khu vực riêng để tiếp tục nhân cấy.

Người Đình Bảng đi tìm cây báng giống

Người có công lớn nhất trong việc tìm kiếm và đưa cây báng về trồng lại chính là một người con của quê hương Đình Bảng. Ông là Thiếu tướng-TSKH Nguyễn Quang Bắc, Phó Chủ nhiệm Tổng cục Kỹ thuật (Bộ Quốc phòng) - con trai của nguyên Chủ tịch Quốc hội Lê Quang Đạo (Nguyễn Đức Nguyện). Ông đã dành nhiều thời gian, tâm sức để đi tìm đúng giống cây báng của đất Kẻ Báng xưa kia.

Thật tình cờ, trong lần về thăm Đền Đô dịp đầu tháng 5 này, chúng tôi đã may mắn được gặp Tướng Bắc cùng một vài người bạn của ông cũng đến dâng hương các vị vua triều Lý và thăm nom sự phát triển của những cây báng trồng tại đây. Nhìn hàng cây Báng thẳng tắp, vươn mình cao vút đang bắt đầu đâm những chồi non lộc biếc, Tướng Bắc không giấu được sự xúc động: “Trong tương lai không xa “những vạt rừng báng” giống như trong lời bà nội tôi kể khi tôi còn bé sẽ hiện ra thật nhiều quanh các di tích lịch sử, tạo thành một “Khu rừng công viên văn hóa - lịch sử - sinh thái Kẻ Báng”. Mong muốn của tôi cũng như những người dân Đình Bảng là gây dựng lại rừng báng để giữ lại một giống cây kỷ niệm, gắn với nguồn cội quê hương và các bậc tiền nhân, góp phần giữ gìn văn hóa của dân tộc, tri ân những người đã có công lớn xây dựng và bảo vệ đất nước. Cây báng với dáng vẻ uy nghi, hùng vĩ sẽ tăng thêm sự tôn nghiêm, linh thiêng vốn có của các khu đền, đình, chùa, lăng mộ. Khi cây đã lớn, rừng đã xanh mát sẽ là danh lam thắng cảnh, điểm đến thú vị với nhiều giá trị sinh thái cho du khách trong nước và quốc tế”.

Vẫn với giọng kể chân thành và thân mật, Tướng Bắc chia sẻ với chúng tôi cùng các đồng chí của mình về hành trình tìm kiếm giống cây báng đất quê mình. Ông kể: Những năm 1965-1966, tôi có thời gian sống trong rừng nguyên sinh Đại Từ (Thái Nguyên) dưới chân dãy núi Tam Đảo (tiếc rằng khu rừng này giờ đã không còn!). Khi ấy, có lúc thoảng qua tôi tự hỏi, không biết cây báng làng mình là cây nào trong số những cây này. Bẵng đi mấy chục năm, vào khoảng năm 2005, tôi nảy sinh ý định đi tìm cây báng, rồi trồng lại một khu rừng báng nhỏ cho quê hương. Nhưng để tìm được đúng giống cây báng được trồng ở Đình Bảng xưa kia thì không dễ chút nào. Có lần một anh bạn ở Cao Bằng báo cho biết tìm được cây báng thân cau, lá dừa cho bột ăn. Tôi nghe tả rồi tra trên Internet và thất vọng vì đó là giống cây Búng Báng (tên latin Arenga pinnata), loài cây lâu năm thuộc họ cau, mọc nhiều ở chân núi ẩm, chân núi đá vôi, trong rừng thứ sinh… Tôi thấy cây này không giống cây báng mà bà nội tôi đã kể, không thể là cây báng làng tôi vì đất ruộng Đình Bảng thấp, nhiều bùn, nước, không hợp với loài cây này. Hơn nữa, cây báng mà tài liệu nói chỉ cao có 8-12 m, có lá giống lá dừa, khác với cây báng mà các cụ tả là thân gỗ, cao 15-20 m, có lá giống lá bàng.

Sáu năm trôi qua, tưởng như vô vọng, thế rồi một ngày tháng 8-2011 nhân duyên cũng đến: ở Ba Vì, tôi được ăn một thứ rau mà người ta bảo là lá non của một loại cây thân gỗ cao to, người Mường gọi là cây “páng”. Ăn xong, tôi được đưa đi xem loại cây này. Vừa gặp, tôi đã thấy sao mà nó giống cây báng mà bà nội tôi kể năm xưa đến thế! Khi xem xét cây, lá, chồi và quả, các nhà chuyên môn đã kết luận: cây Páng mà chúng tôi ăn lá chính là cây Gùa (các tên gọi khác: Gừa, Đa gáo, Đa chai, Sung chai), tên latin là Ficus callosa Willd, thuộc chi Sung (Ficus), họ Dâu tằm (Moraceae), bộ Gai (Urticales). Cây thân gỗ, thường xanh, thân hình trụ thẳng, có bạnh lớn, cao tới 40 m, đường kính 20-200 cm. Lá non rất lớn, dài 50-60 cm chia thùy; khi trưởng thành hình bầu dục dài 15-25 cm, mặt sau lá có lông, ráp. Từ đó, đến đâu tôi cũng tranh thủ tìm cây báng (Ficus Callosa) và đã thấy có ở Ba Vì, Thạch Thất, Vĩnh Phúc, Hòa Bình, Huế, thành phố Hồ Chí Minh và có cả ở Ninh Bình, Nghệ An… Bằng những cơ sở về khả năng khôi phục rừng báng, nhiều chuyên gia lâm nghiệp và sinh thái đã tìm hiểu và khẳng định đặc tính ưu việt của cây báng với hệ sinh thái đồng bằng Bắc bộ hiện nay.

Những hàng cây báng đang phát triển xanh tươi trong khuôn viên Đền Đô vẫn được BQL di tích tận tụy trông nom, tưới bón hàng ngày cùng với sự đoàn kết, đồng lòng chung sức của các thế hệ người dân Đình Bảng, chắc chắn chẳng bao lâu nữa, một rừng báng sẽ lại xanh tốt rậm rạp trên quê hương các vua Lý...