Truyền thuyết dân gian xứ Bắc về các nhân vật tổ sư bách nghệ

Các vị tổ sư bách nghệ trong truyền thuyết dân gian được coi là nhân vật sáng tạo ra một nghề, hoặc đã mang nghề từ địa phương, vùng miền khác truyền lại cho dân làng, các nghề ấy dần dần giữ một vai trò quan trọng trong đời sống của người dân. Qua khảo sát cho thấy, có rất nhiều truyền thuyết dân gian xứ Bắc về các nhân vật tổ sư bách nghệ khác nhau, đã phản ánh sắc diện đời sống trong quá trình phát triển của các ngành nghề, đó là: tổ nghề nông nghiệp, tổ nghề dệt, thuỷ tổ Quan họ, tổ nghề chữa bệnh, tổ nghề rèn, tổ nghề sành gốm… Các nhân vật này có lai lịch và hành trạng rất đa dạng và đã để lại dấu ấn đậm nét trong sinh hoạt tín ngưỡng của người dân.

Tr, trong truyện kể dân gian xứ Bắc có một mảng truyện kể về tổ nghề chữa bệnh với một số nhân vật khác nhau. Đó là truyện kể về Bà Chúa Vĩnh, bà vô tình học được các bài thuốc rồi đem chữa bệnh cho nhân dân. Hay truyện kể về bà tổ nghề đông y ở làng Nành thuộc xã Ninh Hiệp, Gia Lâm, Hà Nội (xưa thuộc xứ Bắc) được tiên ban cho quyển sách quý, từ đó lòng dạ được mở mang, đầu óc sáng suốt. Bà khuyên nhân dân trồng nhiều các cây thuốc và chữa bệnh cho dân. Có thể nói, thờ tổ nghề chữa bệnh đánh dấu một bước phát triển của sự nhận thức, đó là việc con người đã ý thức về sự sống và cái chết, họ mong muốn được tồn tại lâu dài, nhưng trên thực tế cuộc sống luôn ẩn chứa những nguy hiểm, bệnh tật. Khi đạo giáo xuất hiện với giáo lý về sự bất tử của con người đã mang đến cho người dân niềm mơ ước được sống dài lâu, điều này đã được phản ánh qua truyện về tổ nghề mang đậm dấu ấn thần tiên Đạo giáo.

Trong truyền thuyết dân gian xứ Bắc có một số truyện kể về các tổ nghề rèn của nước ta. Tương truyền, khi Thánh Gióng nghe lời cầu hiền của sứ giả nhà vua, một đêm đang nằm ngủ bỗng có vị thần hiện về mách cho Gióng biết là dùng vũ khí bằng sắt mà đánh giặc Ân thì tất sẽ thắng. Ông Gióng bèn xẻ núi lấy sắt, rồi cho gọi thợ rèn ở xã Phù Đổng và các làng Y Na, Mai Cương thuộc bộ Vũ Ninh đến đúc ngựa sắt, roi sắt, áo sắt và nón sắt. Người nghĩ ra cách thức để rèn và cầm đầu một ngàn thợ rèn ở các vùng làm đồ sắt cho Gióng được coi là ông Tổ nghè rèn của nước ta và sau này được nhân dân lập đền thờ ở Bắc Ninh ngày nay. Truyền thuyết khác về tổ nghề rèn là Lư Cao Sơn, kể rằng Lư Cao Sơn là người làng Nga Hoàng, ông là người mạnh bạo và rất giỏi. Khi quân Thục sang chiếm An Nam, ông thấy có nhiều đồ sắt và khí giới, bèn nảy ý muốn xem người ta làm những đồ ấy như thế nào. Khi quân Thục rút lui, ông theo sang học rèn sắt trong bảy năm liền. Khi trở về, ông đem dạy cho dân nghề rèn sắt. Sau khi ông mất, có rất nhiều các làng nghề rèn ở xứ Bắc thờ ông làm tổ sư.

Nối tiếp truyền thống sáng tạo các vũ khí bằng sắt phục vụ chiến trận, còn có truyền thuyết về nhân vật anh hùng văn hoá tài ba Cao Lỗ chế tạo nỏ thần. Tương truyền, sau khi được thần Kim Quy ban một cái vuốt và dặn dùng nó làm nỏ thần thì sẽ chống được giặc ngoại xâm, Vua An Dương Vương giao vuốt rùa cho viên tướng Cao Lỗ để làm lẫy nỏ như lời dặn của thần. Triệu Đà mấy lần đem quân sang đánh, nhưng bên này An Dương Vương sai đem nỏ thần ra bắn. Mỗi phát bắn ra hàng ngàn mũi tên tua tủa, kẻ địch dù đông cũng khó lòng sống sót. Cao Lỗ được tôn vinh là tổ nghề lẫy nỏ của người Việt, tục còn gọi là “Ông Nỏ”.

Có thể nói, các truyền thuyết về tổ nghề rèn và tổ nghề lẫy nỏ thời Văn Lang-Âu Lạc đã đánh dấu một gia đoạn phát triển của hình thái kinh tế-xã hội từ thời đồ đá sang đồ đồng và đồ sắt. Cách ngày nay mấy nghìn năm, các cư dân Việt Nam ở lưu vực sông Hồng đã bước vào một thời kỳ phát triển mới, đó là thời đồng thau hay còn gọi là thời kỳ Tiền Đông Sơn, thời kỳ này tương ứng với thời đại Hùng Vương, An Dương Vương. Qua truyền thuyết cho thấy, các vị tổ nghề rèn là những người có công sản xuất ra vũ khí chống giặc cứu nước. Bằng tài năng của mình, họ đã sáng tạo ra vũ khí, hoặc sau đó biết được cách chế tác của chính quân giặc, rồi mang về nước truyền dạy cho dân làng.

Bên cạnh truyền thuyết về những nhân vật tổ nghề mang dấu ấn huyền thoại ở thời tiền sử, còn có những truyện kể về tổ nghề là các nhân vật lịch sử. Họ là những con người bằng xương, bằng thịt, bằng bàn tay khối óc của mình đã khám phá và sáng tạo ra các ngành nghề. Họ nhập vào “hàng ngũ” những nhân vật thần tổ của các ngành nghề như một niềm tự hào của người dân. Đó là truyện kể về tổ nghề gò đồng ở làng Đại Bái, huyện Gia Bình; truyện kể về tổ nghề đậu phụ được lưu truyền ở làng Trà Lâm, huyện Thuận Thành, tỉnh Bắc Ninh; truyện kể về Bà Chúa Sành… Các nhân vật này đã đi vào thế giới truyện kể dân gian với tư cách là những cá nhân có công lao lớn đối với cộng đồng trong một không gian sinh tồn theo một quy luật riêng.

Truyện kể dân gian về nhân vật tổ nghề được lưu truyền rộng khắp trong không gian văn hoá xứ Bắc, hầu hết các làng nghề nơi đây đều thờ cúng ghi nhớ công ơn của họ, “Tổ nghề được tôn sùng là Thành hoàng cai quản không gian thiêng cả làng” (Ngô Đức Thịnh). Nếu tính dọc theo trường kỳ lịch sử của dân tộc thì dấu ấn truyện kể về các vị tổ nghề từ thời kỳ khởi nguyên đến mãi tận sau. Nó đã chứng tỏ một điều là trong chiều dài lịch sử phát triển của người dân xứ Bắc, đã tồn tại hệ thống truyện kể về tổ nghề được phản ánh qua tục Thành hoàng.

Trong thực tế, sự tôn vinh những vị tổ nghề là một việc làm phổ biến của người dân các làng nghề ở xứ Bắc, việc làm này ngoài việc thể hiện nguyện vọng của nhân dân muốn biểu dương, ca ngợi những thành quả lao động, lý tưởng hoá nó, nâng nó lên thành những mẫu mực đẹp đẽ, nó còn mang một màu sắc khác, đó là biểu hiện cao đẹp của truyền thống “tôn sư trọng đạo”, “uống nước nhớ nguồn”. Đó là truyền thống ghi nhớ công ơn của tổ tông đã có công khai sáng và gây dựng nên các ngành nghề.

Nguyễn Huy Bỉnh