Tục đánh lốc ở đình Yên Hậu

Thôn Yên Hậu thuộc xã Hòa Tiến, huyện Yên Phong có ngôi đình làng từng nổi tiếng với tục “đánh lốc” trong lễ hội.

Căn cứ vào thư tịch và truyền kể dân gian, đình Yên Hậu thờ “Tứ vị Thành Hoàng” là: Cao Sơn thượng đẳng thần, Tam Giang thượng đẳng thần, Phương Dung chinh liệt đại vương, Khang Dân phù quốc đại vương. Trong tứ vị Thành Hoàng trên, thì “Phương Dung chinh liệt đại vương” là danh tướng của Hai Bà Trưng có công đánh giặc vào thế kỷ thứ I và dấu ấn còn để lại ở tín ngưỡng lễ hội với tục “đánh lốc” độc đáo.

Theo tục lệ thôn Yên Hậu, xưa kia hàng năm cứ vào mồng 4 Tết Nguyên đán, đình Yên Hậu được mở hội, dân làng và quý khách thập phương lại náo nức đón xem tục “đánh lốc”. Truyền rằng, tục này là dấu ấn của sự kiện nữ tướng Phương Dung là danh tướng của Hai Bà Trưng luyện quân để đánh giặc. Để chuẩn bị cho lễ hội, ngay từ trong năm, làng đã họp bàn bầu ra Quan đám, Quan viên tế và chọn ở bốn giáp 20 trai tráng khỏe mạnh để tham gia đánh lốc. Người ta chọn gốc cây bàng già, rồi gọt đẽo lấy 1 “quả lốc” đường kính 40cm, sơn son và làm 20 “cái chòi” có móc bằng mồng tre dài 1,2m để làm vật đánh lốc.

Vào hội, ngay từ ngày mồng 1, đình làng đã được mở cửa, phong cờ quạt. Từ ngày 1 đến ngày mồng 3, làng chọn ngày tốt để “động thổ” tức cử ra 2 ông “quang quẻ” mang quả cầu sơn đỏ đó ra chôn ở giữa sân đình. Hai phía sân Nam và Bắc, mỗi bên đào sẵn 1 hố vừa lọt quả cầu. Sáng mồng 4, mở đầu là nghi thức Quan viên tế vào đình tế lễ Thành Hoàng làng gọi là “tế lễ khai xuân”, nhằm cầu may cho dân làng một năm mưa thuận gió hòa người khang vật thịnh. Sau phần lễ là phần hội với tục đánh lốc. Ông Quan đám mặc quần áo màu đỏ vào đình lễ Thánh xin mở hội đánh lốc luyện quân. Các trai tráng tham gia 20 người được chia làm 2 phe (bên Bắc và bên Nam) và đều cởi trần đóng khố (bên khố đỏ, bên khố xanh), tay cầm chòi.

Vào cuộc, ông Đám mặc quần áo mầu đỏ ngồi trước cửa đình đánh trống khai mạc. Điều khiển trận đánh lốc có 4 ông “trọng tài” người cầm chiêng, cầm cờ lệnh, trống khẩu, thanh la, cùng với trai tráng đánh lốc đi thành hai bên ra đến quả cầu chôn sẵn. Ông Quan đám ra cầm chòi móc quả cầu lên, rồi đốt pháo, ra lệnh 3 hồi trống để hai bên vào cuộc. Hai phe trai tráng khố đỏ và khố xanh cầm chòi đánh quả lốc quyết liệt vào hố cầu bên đối phương. Nguyên tắc đánh chỉ được móc vào quả cầu, không được móc vào người, không được chặn vào quả cầu, không được chặn người; người nào vi phạm, trọng tài đánh trống chiêng 3 hồi yêu cầu dừng tại chỗ và mời ra ngoài và cũng không được thay người. Trận thi đấu diễn ra sôi nổi và quyết liệt trong tiếng reo hò cổ vũ của hàng ngàn người xem. Bên nào đánh được quả cầu vào hố đối phương thi bên đó thắng cuộc. Bên thắng cuộc được thưởng hoa lợi của 5 sào ruộng trong năm đó. Kết thúc trận đánh lốc cả hai phe đều vào đình lễ Thánh, bên thắng làm lễ trên, bên thua làm lễ dưới. Sau những ngày lễ hội, dân làng vui vẻ phấn khởi bắt tay vào những công việc hối hả của một năm mới.

Lễ hội đình thôn Yên Hậu từng nổi tiếng trong dân gian với tục “đánh lốc”, trải lịch sử đã bị mai một. Nên chăng cần có sự nghiên cứu, phục dựng để bảo tồn một trong những hoạt động văn hóa quý giá, độc đáo của dân tộc.