Tục kết chạ của người Quan họ

Coi nhau như anh em ruột thịt, cùng chia ngọt, sẻ bùi, giúp đỡ nhau trong cuộc sống về vật chất, tinh thần… đó là những nét văn hóa đẹp của tục kết chạ truyền đời của Quan họ xưa. Hôm nay, dẫu mỗi làng quê có nhiều đổi thay, phát triển, nhưng cái nghĩa, cái tình của người Quan họ, tục kết chạ vẫn được nhiều làng gìn giữ, phát huy.

Quan họ Hoài Thị đón Quan họ bạn Viêm Xá đến dâng lễ tại đình làng Hoài Thị.

Vừa nhai trầu bỏm bẻm Nghệ nhân Nhân dân Nguyễn Thị Bàn, khu Viêm Xá, phường Hòa Long (thành phố Bắc Ninh) vừa kể rằng: Thanh xuân chơi Quan họ đến thâu đêm suốt sáng với Quan họ Bịu Sim nay là Hoài Thị, xã Liên Bão (Tiên Du). Hai làng Bịu Sim và Diềm đã kết chạ Quan họ từ bao đời nay tôi cũng không biết vì thế hệ sau nối tiếp thế hệ trước, truyền từ đời này sang đời khác. Quan họ hai bên kết chạ với nhau được coi là việc chung của dân làng mỗi khi hai bên có việc. Vào ngày hội làng Diềm 6-2 (âm lịch), Quan họ Diềm mời Quan họ Bịu Sim đến chơi hội từ chiều 5-2. Nghi thức đón bạn Quan họ rất trân trọng, Quan họ Bịu Sim lên Diềm bao giờ cũng vào nhà ông Đám trước sau đó hai bên cùng ra đình dâng lễ thánh và chải chiếu hát thờ tại đình ca ngợi công đức của thánh thần, làng Diềm có câu: “Chúc mừng thượng đẳng tối linh/Phù trì dân xã hiển vinh sang giàu/Trước đình lại có rồng chầu/Đôi bên quy, phượng tựa màu non tiên/Trong đình có động bát tiên/Có hai quan đám có quyền có danh/Chúc mừng nữ tú nam thanh/Chúc mừng 9 xóm nối danh thọ bày…
Sau bao ngày ngóng trông đón Quan họ bạn đến chơi nhà, Quan họ chủ làng Diềm hồi hộp được gặp mặt các liền anh, liền chị Bịu Sim. Có lẽ tâm trạng ấy chỉ có trong bọn Quan họ kết nghĩa tình thân. Năm 2018, Quan họ Hoài Thị mời Quan họ Viêm Xá đến chơi hội và tổ chức hát canh. Thế hệ liền anh, liền chị ngày nay của Quan họ Hoài Thị và Viêm Xá dù bận rộn với công việc và cuộc sống mưu sinh, song vẫn luôn trân trọng tình nghĩa kết chạ giữa 2 làng từ xa xưa và đến nay tiếp tục được gìn giữ, phát huy. Vào những ngày hội hè, đình đám, Quan họ Hoài Thị và Diềm sau khi thực hiện các nghi thức phần lễ, Quan họ chủ mời Quan họ bạn về nhà chứa xơi cơm Quan họ rồi “ca cho tàn canh mãn võ cho tàn đêm rạng ngày”, đến khi hết hội hai bên mới bịn rịn chia tay nhau hẹn đến ngày hội sau.
Hoài Thị và Viêm Xá kết chạ với nhau đã hàng trăm năm nay, coi nhau như anh em một nhà, tôn trọng quý mến nhau, giúp đỡ nhau lúc đói cũng như lúc đủ, bảo ban nhau sự còn sự mất. Bắc Ninh có nhiều làng Quan họ kết chạ với nhau như: Bồ Sơn-Y Na; Thị Cầu-Cổ Mễ; Lũng Giang-Tam Sơn; Hòa Đình-Niềm Xá…  

Canh hát thờ giữa hai bọn Quan họ Diềm và Hoài Thị tại đình làng Hoài Thị.

Kết chạ là một trong những hoạt động biểu thị rõ nét nhất cho cái tình, cái ngĩa của người Quan họ. Người Quan họ thường trọng nhau về nghĩa, mến nhau về tài, yêu thương nhau qua lời ca câu hát. Tình bạn Quan họ truyền đời là tình bạn kéo dài suốt đời này nối tiếp đời khác mà đến ngày nay không ai biết tình kết nghĩa ấy đã có từ đời nào. Có nhiều làng kết chạ nhưng không có hát Quan họ và khi làng kết chạ có hát Quan họ tạo nên những nét mới trong sinh hoạt văn hóa Quan họ. Quan họ từ một lối chơi giao duyên trở thành một lối chơi gắn chặt với nghi lễ trong giao tiếp với thần làng, dân làng. Theo nghệ nhân các làng Quan họ gốc thì tục kết chạ có từ rất lâu đời và nó nhập vào Quan họ lúc nào cũng không biết rõ và đây là một trong những nguyên nhân để giữ gìn và phát triển Quan họ. Nhờ có tục kết chạ làm cho hát Quan họ trọn vẹn và ý nghĩa hơn. Khi hai làng đã kết chạ với nhau thì chơi Quan họ không còn là một lối giao duyên bình thường mà phải lĩnh một phần trách nhiệm của dân làng giao phó. Quan họ được đẩy lên một địa vị mới rất quan trọng, đó là mỗi lần Quan họ đi hát cũng là một lần thay mặt cho dân mình đến thực hiện việc giao hảo với dân anh, không chỉ về mặt tinh thần mà cả về mặt vật chất, mỗi liền anh, liền chị trong bọn Quan họ vì thế mà thấy rõ trọng trách của mình. Vì vậy, Quan họ không những được thần linh chấp nhận mà còn được dân làng coi trọng. Chính nhờ tục kết chạ Quan họ mà tạo nên nét đẹp trong sinh hoạt văn hóa Quan họ, khi đã gặp nhau thì luôn tôn kính, giao tiếp lịch thiệp, đều “ăn nửa miếng, nói nửa lời” cả hai bên giữ phép lịch thiệp, nhã nhặn, tôn kính nhau.
Mỗi làng Quan họ thì có nhiều bọn Quan họ khác nhau, như làng Diềm xưa kia có tới 10 bọn Quan họ, mỗi bọn Quan họ lại kết bạn với một bọn Quan họ ở các làng Quan họ khác. Tuy nhiên làng Quan họ nào có tục kết chạ thì việc kết bạn giữa các bọn Quan họ sẽ bền chặt hơn.
Hiện nay, nhiều làng Quan họ đang duy trì, khôi phục lại tục kết chạ xưa. Đây cũng là việc làm cần thiết để giữ gìn, phát huy sự đoàn kết, gắn bó, cùng phát huy nét văn hóa truyền thống tốt đẹp của cha ông và xây dựng quê hương Bắc Ninh-Kinh Bắc ngày càng phát triển.