Tục kết chạ ở Bắc Ninh

Từ xa xưa, nhiều làng ở vùng Kinh Bắc có tục kết chạ với nhau (“Chạ” là chữ Nôm cổ gần nghĩa với chữ “chung” mà ngày nay chúng ta thường dùng). Có nhiều mô hình kết chạ: phổ biến là hai làng, cũng có thể là ba, bốn làng kết chạ với nhau. Cũng có trường hợp làng A kết chạ với làng B, đồng thời kết chạ với cả làng C, nhưng giữa làng C với làng B lại không có quan hệ gì với nhau. Cơ sở để có tục kết chạ có thể có nhiều, nhưng phổ biến là có mấy lý do sau đây: 

Một là, hai làng có chung một cánh đồng. Đó là làng Hán Đà (xã Hán Quảng huyện Quế Võ) với làng Chi Đống (xã Tân Chi huyện Tiên Du), làng Chi Nội (xã Tân Chi) với làng Hiên Vân,... Sở dĩ hai làng có chung một cánh đồng kết chạ với nhau vì họ cần giúp nhau về chuyện chống hạn (hoặc chống úng), về bảo vệ đồng điền, về chăn nuôi trâu bò, phòng chống trộm cướp...

 Hai là, hai làng nằm ở đôi bên bờ sông đối diện nhau: Ngọ Xá (xã Hoài Thượng huyện Thuận Thành) với Chi Trung (xã Tân Chi huyện Tiên Du) nằm ở đôi bờ sông Đuống; làng Thị Cầu (nay là phường Thị Cầu) với làng Nam Ngạn (xã Quang Châu huyện Việt Yên, Bắc Giang),... Sở dĩ hai làng ở đôi bên bờ sông kết chạ với nhau vì họ cần giúp nhau trong việc cứu những người gặp nạn sông nước, giúp nhau trong việc vớt củi trong những ngày lũ lụt, sang làng nhau nghe hát trong những ngày một trong hai làng mở hội...

Ba là, hai (hoặc ba, bốn,...) làng cùng thờ một vị Thành hoàng. Chẳng hạn: các làng (ở huyện Gia Bình) cùng thờ Thái sư Lê Văn Thịnh (Bảo Tháp, Cứu Sơn, Yên Việt, Hương Vinh, Hiệp Sơn...); các làng cùng thờ Cao Lỗ (Đại Than, Tiểu Than, Bình Than, Phù Than, Văn Than, Đông Trung , Mỹ Lộc- huyện Gia Bình); các làng cùng thờ Tứ Pháp (Đại Tự, Đông Cốc, Khương Tự, Phương Quan, Văn Quan, Thanh Tương),...

Bốn là, làng này giúp làng kia đánh cướp hoặc khắc phục sự rủi ro nào đó. Chẳng hạn: làng Phù Lưu (TX Từ Sơn) với làng Trùng Quán (huyện Gia Lâm), làng Trà Xuyên (TP Bắc Ninh) với làng Nội Duệ (huyện Tiên Du). Theo các cụ cao niên làng Nội Duệ kể lại, ngày xưa, trong một năm có trận lụt lớn, hộp sắc của làng bị nước lụt cuốn đi. Dân làng Trà Xuyên vớt được. Các cụ Trà Xuyên bèn thông báo cho các cụ Nội Duệ biết. Dân làng Nội Duệ cử đại diện đến xin lại và từ đó hai làng kết chạ với nhau. 

Năm là, giữa hai làng đều có truyền thống văn hóa hát Quan họ. Chẳng hạn: làng Diềm với làng Bịu, làng Bồ Sơn với làng Y Na, làng Thị Cầu với làng Yên Mẫn, làng Tam Sơn với làng Lũng Giang...

Sáu là, giữa hai làng có chung một cánh đồng và cùng thờ một vị Thành hoàng. Đó là các làng: Bảo Tháp, Hương Vinh, Liễn Sơn (huyện Gia Bình),...

Ở vùng Kinh Bắc xưa, những làng kết chạ với nhau thường có tục lệ đón tiếp nhau trong dịp một trong hai làng vào đám, mở hội hoặc khi làng có sự việc vui mừng nào đó. Việc đón tiếp này cũng có tục lệ, qui định của làng chứ không phải tùy tiện theo ý muốn của riêng ai. Nghi lễ đón tiếp chạ thường thấy ở các làng là: chức sắc, bô lão của chạ em sẽ đón tiếp mời chào các chức sắc, bô lão của chạ anh; trai gái chạ em đón tiếp trai gái chạ anh... Nơi đón đầu tiên là cổng làng, hoặc từ đường cái quan (đối với những làng ở gần đường cái quan), hoặc tại bến đò (đối với những làng ở hai bên bờ sông). 

Địa điểm tiếp chính thức chạ anh có thể là ngôi đền của làng (sau này có đình là tòa tiền tế của ngôi đình làng). Ở đó, đại diện của dân chạ em đón tiếp đại diện dân chạ anh là các chức dịch và các bô lão. Trong cuộc đón tiếp đó, người ta thông báo cho nhau về tình hình lúa má, hoa màu, an ninh của làng mình cho chạ anh (chạ em) biết, hỏi thăm sức khỏe của bố mẹ đôi bên và những vấn đề xã hội khác. Lời lẽ được dùng trong cuộc đón tiếp này là những từ ngữ hết sức văn hoa, nho nhã, khiêm tốn, lịch sự.

Về phía khách (chạ anh, nhưng cũng tự xưng là “em”) khi đến làm khách ở chạ em, thường thường mang đến một khoản lễ vật, vừa như là giới thiệu đặc sản của làng mình, vừa là để tỏ lòng quí trọng chủ nhà.

Về phía chủ nhà (cũng tự xưng là “em”), sau khi nhận lễ vật và hàn huyên với khách, họ mời khách dự tiệc tại đền thờ Thần, sau đó, cùng khách đánh cờ, chơi tổ tôm,... tối đi xem hát. Tại một số làng, các chức dịch làng chủ nhà (chạ em) mời chức dịch khách (chạ anh) cầm chầu trong các tối hát đó. Sáng hôm sau, sau khi thiết đãi cơm rượu chạ anh, chạ em ân cần đưa tiễn chạ anh ra tận cổng làng (hay bến đò, đường cái quan), rồi đôi bên cùng cung kính vái tiễn biệt nhau.

Tại các tư gia, người ta cũng mời bạn bè, anh chị em của làng kết chạ đến chơi nhà trong những dịp lễ hội, sự lệ.

Các làng kết chạ với nhau không chỉ thăm hỏi nhau vào những dịp lễ hội mà họ còn giúp nhau trong sản xuất, trong phòng chống thiên tai, giặc dã, cướp bóc, trong hoạn nạn,... Đó là những nghĩa cử mà có lẽ ở đâu cũng có. Nhưng đối với những làng kết chạ, việc giúp nhau trong sản xuất hoặc một trong hai làng gặp rủi ro hoạn nạn, nó xuất phát từ tình cảm anh em như trong một nhà. Những hoạn nạn, rủi ro của một làng đều được làng kết chạ quan tâm chia sẻ. Trong sản xuất, hai làng kết chạ thường giúp nhau về sức kéo, giống má, nhân lực, nước tưới, bảo vệ đồng điền, thu hoạch. Khi một trong hai làng bị bọn cướp hoặc bọn giặc đến quấy nhiễu cướp bóc, hoặc hỏa hoạn, dịch bệnh,... làng kết chạ sẵn sàng cho đinh tráng đến đánh cướp, chữa cháy, cứu người và gia súc,...

Trong việc mua bán hay đánh bắt cá, tìm kiếm lâm thổ sản hoặc mót hái,... người dân của các làng kết chạ thường nhường nhịn nhau chứ không tranh giành phần hơn. Họ nhường phần thuận lợi cho “chạ anh”, như mua hàng tốt, giá rẻ, hay đánh bắt chỗ có nhiều sản vật, thủy sản. Chẳng may thấy bạn tay trắng ra về, chạ em (hoặc chạ anh) sẵn sàng san sẻ một phần mà mình kiếm được cho người của chạ bạn.

Trong quá trình làm ăn, kiếm sống, đôi khi dân của hai làng kết chạ cũng có những va chạm, hoặc trẻ con của hai làng đánh nhau, hoặc trâu bò của làng này ăn lúa ăn mạ của làng kia,... người lớn của hai làng kết chạ không bao giờ to tiếng, chửi bới, mạt sát hay đánh nhau hoặc kiện lên quan, mà thông thường đại diện của hai làng cũng dàn xếp bằng biện pháp hòa giải. Những người có trách nhiệm của hai làng kết chạ nghe đương sự hai bên trình bày diễn biến sự việc, rồi ôn tồn chỉ ra chỗ sai của mỗi bên, rồi yêu cầu người có lỗi xin lỗi người kia. Cách giải quyết va chạm này tỏ ra có hiệu quả và giữ được mối thâm giao của các làng kết chạ một cách tốt đẹp.

Đặc biệt, hai làng kết chạ với nhau, tức là coi nhau như anh em nên trai gái giữa hai làng ngày xưa không kết hôn với nhau. Tục lệ này được duy trì từ đời này đến đời khác. (Gần đây, nhiều làng đã bỏ tục lệ này).

Những tục lệ trên đây góp phần làm nên tính đặc thù của mỗi làng và góp phần làm đẹp thêm nếp sống văn hóa của mỗi làng.