Tục nuôi lợn “ông hợp” làng Ngọc Khám

Làng Ngọc Khám (Thuận Thành-Bắc Ninh) nằm trong vùng văn hóa Dâu: “Mồng 7 hội Khám, Mồng 8 hội Dâu, Mồng 9 đâu đâu cũng về hội Gióng”.

Hội ở Ngọc Khám có nét riêng là tục nuôi lợn “Ông Hợp” phục vụ cho việc tế đám hằng năm. Ngoài nghi thức tế thần, đây còn là một sự biểu dương nghề nông độc đáo ở vùng quê thuần nông.Theo cơ cấu tổ chức thời xưa, làng Ngọc Khám có 4 giáp gọi theo phương hướng là Đông-Tây-Nam-Bắc. Mỗi giáp là một đơn vị tham gia lễ hội của làng. Các giáp bầu người đứng ra tế đám từ 3 năm trước với các tiêu chuẩn vợ chồng song toàn, con cái đề huề (có nam có nữ, không bị dị tật), bản thân là người có uy tín với dân làng. Đời người chỉ được đứng ra tế đám một lần, sau đó được dân làng xưng gọi một cách kính trọng là “ông đám”. Trong năm cuối cùng trước khi tế đám mà “có bụi” (có tang tứ thân phụ mẫu, hoặc người thân phải khăn trắng áo dài) thì phải “nhảy ra”, tức là không được tế đám nữa, trong giáp phải bầu người khác thay. Khi được bầu vào chân tế đám sẽ được làng chia ruộng công cho để có hoa lợi dùng cho tế đám, trong đó có một việc quan trọng hàng đầu là nuôi lợn “Ông Hợp”. Chọn lợn giống tốt, có sức lớn, lông phải đen tuyền, nuôi trong điều kiện sạch sẽ, ăn ngon, vì đây là thứ lợn thiêng tế thần. Suốt 3 năm chăn thả không ai được phép mắng mỏ hay đánh lợn. Nếu lợn có sà vào nhà nào ăn rau thì chủ nhà lấy đó làm mừng vì đã được “thánh” quan tâm đến. Do được chăn thả kỹ lưỡng như vậy nên lợn không bị dich vu seo bệnh và vẫn lớn, vẫn béo mỗi ngày. Sau hơn 2 năm lợn “Ông Hợp” đã to lớn không kém gì một con trâu mộng, dáng đi ục ịch, nặng tới vài tạ.Đến ngày mồng 5 tháng Giêng “Ông Hợp” được đưa vào cũi để tắm rửa sạch sẽ, chuẩn bị đưa ra đình làng.Ngày mồng 6 người đứng ra tế đám phải nhờ người nhà, họ hàng đến làm cỗ tế đám, trong đó có đôi bánh dày to bằng lòng mâm và 2 con cá trắm to nướng chín. Cách nướng cá ở đây khá kỳ công: cá treo cách lửa chừng một gang tay để hơi lửa làm cho cá khô dần. Khi cá khô hẳn thì dùng chổi lông thấm nước mắm ngon có gia vị quét đều lên thân cá rồi nướng tiếp, cứ khô lại quét một lượt nước mắm nữa. Sau nhiều lần quét mắm, cảm thấy cá đã ngấm đủ gia vị thì người ta cậy vẩy cá nhét vào một hạt thóc nếp, cứ mỗi vẩy một hạt và lại nướng tiếp, đến khi hạt thóc gặp sức nóng nổ hết là được. Lúc này vẩy cá nở như cánh hoa nom rất đẹp, lại dậy mùi thơm ngon của gia vị quện mùi cá nướng.Sáng ngày mồng 7 bốn vị tế đám của 4 giáp dẫn đầu 4 đoàn rước “Ông Hợp” và mâm lễ bánh dày cá nướng long trọng tiến về sân đình. “Ông Hợp” chính là đồ tế thánh tươi sống, còn mâm bánh dày cá nướng là đồ tế chín. Trước khi tế, các vị hương lão chức dịch và vẫn lớn, vẫn béo mỗi ngày. Sau hơn 2 năm lợn “Ông Hợp” đã to lớn không kém gì một con trâu mộng, dáng đi ục ịch, nặng tới vài tạ.Đến ngày mồng 5 tháng Giêng “Ông Hợp” được đưa vào cũi để tắm rửa sạch sẽ, chuẩn bị đưa ra đình làng.Ngày mồng 6 người đứng ra tế đám phải nhờ người nhà, họ hàng đến làm cỗ tế đám, trong đó có đôi bánh dày to bằng lòng mâm và 2 con cá trắm to nướng chín. Cách nướng cá ở đây khá kỳ công: cá treo cách lửa chừng một gang tay để hơi lửa làm cho cá khô dần. Khi cá khô hẳn thì dùng chổi lông thấm nước mắm ngon có gia vị quét đều lên thân cá rồi nướng tiếp, cứ khô lại quét một lượt nước mắm nữa. Sau nhiều lần quét mắm, cảm thấy cá đã ngấm đủ gia vị thì người ta cậy vẩy cá nhét vào một hạt thóc nếp, cứ mỗi vẩy một hạt và lại nướng tiếp, đến khi hạt thóc gặp sức nóng nổ hết là được. Lúc này vẩy cá nở như cánh hoa nom rất đẹp, lại dậy mùi thơm ngon của gia vị quện mùi cá nướng.Sáng ngày mồng 7 bốn vị tế đám của 4 giáp dẫn đầu 4 đoàn rước “Ông Hợp” và mâm lễ bánh dày cá nướng long trọng tiến về sân đình. “Ông Hợp” chính là đồ tế thánh tươi sống, còn mâm bánh dày cá nướng là đồ tế chín. Trước khi tế, các vị hương lão chức dịch đi đo chiều dài và vòng ngực, vòng mông để tính trọng lượng của 4 “Ông Hợp”, “Ông Hợp” của giáp nào to lớn hơn là được giải thưởng của làng. Giải thưởng chỉ là quả cau, lá trầu, nhưng cả giáp đều mừng, vì người ta quan niệm năm ấy cả giáp sẽ được thánh phù trợ “ưu tiên” hơn để được mạnh khỏe, ăn nên làm ra, phong dồi vật thịnh. Ông đám có “Ông Hợp” được thưởng sẽ được vinh danh hơn các ông đám khác mãi về sau.Ngày mồng 8 các giáp thịt lợn “Ông Hợp” chia đều cho các suất đinh trong giáp từ ẵm ngửa đến cụ già cao tuổi nhất. Từng nhà làm cỗ riêng ở nhà mình. Như vậy, lộc thánh từ lễ tế sống lợn “Ông Hợp” cả làng đều được hưởng đều nhau không phân biệt chức tước, sang hèn.Sau khi tế đám, ông đám hằng năm được hưởng lộc của làng gồm một chiếc bánh dày 7 tấc, một khoanh giò lụa 2 tấc, một con cá mè to.Rõ ràng tục nuôi lợn “Ông Hợp” làng Ngọc Khám trong điều kiện thời trước là một tục lệ đẹp đề cao nghề nông. Mặt khác cũng chứng tỏ thời xưa nước ta đã có giống lợn tốt, có sức lớn trong thời gian chăn nuôi lâu tới gần 3 năm. Điều lý thú là ở làng Hồ, gần làng Khám có tục thi nuôi gà tế thành hoàng cũng chọn ra được giống gà Hồ quý, đến nay còn giữ lại được giống, gà trống có thể nặng tới 8 kg. Qua đây thấy rằng, vùng Thuận Thành đã có những hình thức “triển lãm” sản phẩm nghề nông độc đáo từ xa xưa và nhờ hình thức “thiêng hóa” qua việc tế thánh mà còn bảo lưu được, đến nay ta cần quan tâm gìn giữ cả về không gian văn hóa lẫn nguồn gen quý của dân tộc.