Sinh ra trên đất giáo phường, sống cùng bao kỷ vật và dấu tích về nhiều loại hình nghệ thuật truyền thống của cha ông mà chỉ có thể biết đến nghi thức biểu diễn các nghệ thuật ấy qua sách báo thì thật hổ thẹn với tổ tiên… Vì thế, người dân Tiểu Than (Vạn Ninh, Gia Bình) quyết làm sống lại vốn cổ xưa kia vừa để khẳng định bề dày truyền thống văn hoá quê hương vừa giúp con cháu có thêm vốn liếng mà tự hào khoe với thiên hạ…

Chứng tích của nghệ thuật Ca trù

Một căn nhà cấp 4 thờ cụ Ca Công Đinh Dự, bà Mãn Đường Hoa công chúa và các cụ truyền nghề hát Ca trù với ngày giỗ tổ là 13-11 âm lịch; 5 bản sắc phong từ các đời vua Lê, Nguyễn; 2 cây đàn cổ; hậu duệ trong dòng họ của cụ Ca Công Nguyễn Thiết Vinh và nhiều chứng tích khác… minh chứng Tiểu Than cũng là quê hương của nghệ thuật hát Ca trù.

Tiểu Than xưa kia vốn là đất giáo phường có nghề đàn hát gắn liền với các sự tích rồng rắn, đuổi bệt và những nghệ thuật biểu diễn khác còn ghi trong tài liệu và văn tế của làng được thờ ở Đền Cao Lỗ Vương. Trước đây, giới chức sắc, cầm quyền và dân hàng tổng rất coi trọng đất giáo phường với các gánh hát Ca trù nên những ông Trùm đám, Kép đàn và Cô đào thường là thượng khách được “đi đón về đưa”. Trong Gia phả dòng họ Nguyễn Thiết cũng ghi rõ, cách đây tròn 130 năm, vào năm 1878, thời Cận đại, triều nhà Nguyễn, đời vua Tự Đức, cụ Ca Công mang tên huý là Nguyễn Thiết Vinh đã dẫn đầu gánh hát vùng Kinh Bắc đi “lai kinh chúc hỗ” vào Kinh Đô Huế hát chầu mừng vua Tự Đức thọ 50 tuổi. Nhưng cũng giống như các địa phương khác, sau khi cụ Nguyễn Thiết Vinh mất đi, thời kỳ toả sáng của Ca trù Tiểu Than cũng chỉ còn lại trong quá khứ.

Bẵng đi hơn nửa thế kỷ, Ca trù Tiểu Than gần như hoàn toàn mai một thì Nhà nước lại có chủ trương khôi phục nghệ thuật Ca trù truyền thống. Đến khi ấy, người dân Tiểu Than mới sực nhớ rằng lời ca, nhịp phách, tiếng đàn của cha ông mình trước đây cũng vang ròn, xênh xang lắm chứ. Thế là họ quyết làm sống lại Ca trù của quê hương mình.

Hành trình khôi phục Ca trù Tiểu Than

Con cháu dòng họ Nguyễn Thiết, chính quyền và nhân dân trong thôn cùng nhau quyên góp quỹ để thành lập CLB Ca trù Tiểu Than và phân công nhiệm vụ cụ thể, mỗi người phụ trách một công việc. Cả thôn không còn một nghệ nhân nào, những cụ cao tuổi nhất của dòng họ Nguyễn Thiết cũng chẳng biết nhiều về Ca trù. Thế nên, hành trình tìm kiếm nghệ nhân về dạy đàn, hát gặp rất nhiều khó khăn. Đầu tiên là tìm kiếm, sưu tầm, thu thập mọi tài liệu, sách báo, băng đĩa và lần giở sắc phong, dich vu seo nghĩa sau đó ghi chép lại những địa chỉ từng vùng miền nguồn gốc của Ca trù. Có được những căn cứ rõ ràng, các thành viên trong CLB bắt đầu lên đường mời nghệ nhân về dạy.

Cụ Nguyễn Thiết Sưu kể lại hành trình gian nan tìm thầy dạy hát của dân làng Tiểu Than: “Chúng tôi về quê hương của cụ Đinh Dự ở thôn Lỗ Khê (Đông Anh, Hà Nội), nhưng cũng không còn nghệ nhân nào mà chỉ có duy nhất đền thờ ông tổ Ca trù. Theo thông tin, chúng tôi tiếp tục sang Hải Dương nhưng lại thất vọng về không. Dự định vào quê cụ Đinh Lễ (thân sinh cụ Đinh Dự) ở Cổ Đạm-Nghi Xuân-Hà Tĩnh nhưng kinh phí hạn hẹp nên thôi. ở Hà Nội có thầy dạy nhưng chỉ truyền đạt cho người đã biết chút ít về Ca trù, còn với những người bắt đầu làm quen như chúng tôi ra mời thì thầy từ chối. Không tìm được thầy về dạy, các thành viên trong CLB cũng nản. Cho đến chiều ngày 18-6, cụ Thị đọc được bài báo “Ca nương 14 tuổi” trên Báo Bắc Ninh đã sung sướng reo lên như bắt được vàng. Lúc đó tôi đang chăn bò ở ngoài đê, thấy cụ Thị tay cầm tờ báo vừa chạy vừa mừng rỡ gọi “tìm được thầy rồi ông Sưu ạ!”. Thế là, ngay sáng hôm sau tôi và ông Thuỷ ra Thuận Thành mời thầy Nguyễn Trọng Lộ vào thăm và nhờ thầy truyền dạy về đàn, hát Ca trù…”.

Một trong 5 sắc phong được cụ Nguyễn Thiết Thuế (trưởng họ) cất giữ.

Sau 7 buổi được thầy trò cụ Nguyễn Trọng Lộ truyền đạt, các thành viên trong CLB Ca trù Tiểu Than bước đầu đã làm quen với cây đàn đáy, gõ phách và hát được một vài làn điệu cơ bản. Hiện CLB có 26 thành viên từ 15-82 tuổi. Một số cụ dù tuổi đã cao, tay yếu, cầm đàn run run nhưng vẫn chịu khó tham gia các buổi luyện tập, cố gắng để đến ngày hội làng (10-3) năm tới có thể ra mắt, trình diện với nhân dân trong vùng những tiết mục Ca trù đầu tiên. Điều mà chính quyền địa phương và các cụ trong CLB Ca trù Tiểu Than cùng tin tưởng là sẽ cố gắng để gìn giữ và phát huy văn hoá truyền thống của quê hương mà trước tiên là nghệ thuật hát Ca trù. Để CLB ngày càng mở rộng và hoạt động sôi nổi tích cực hơn nữa chắc chắn cần đến sự quan tâm, động viên tinh thần của Đảng uỷ, chính quyền các cấp. Hy vọng, những chứng tích mà CLB Ca trù Tiểu Than đang gìn giữ sẽ góp phần bổ sung thêm tài liệu để nghệ thuật Ca Trù được UNESCO công nhận là di sản văn hoá phi vật thể của nhân loại trong thời gian sớm nhất.

                        Bài, ảnh: Thuận Cẩm