Xã hội hóa và công tác bảo tồn Quan họ

Dân ca quan họ là một loại hình văn hóa dân gian đặc sắc không chỉ của vùng Kinh Bắc-Bắc Ninh mà còn của cả nước. Vấn đề gìn giữ và phát huy vốn cổ quý giá của dân tộc này là cần thiết và cấp bách, cần phải tiến hành đồng bộ. Tuy nhiên xung quanh vấn đề bảo tồn quan họ vẫn còn nhiều ý kiến. Có nên đưa quan họ lên sân khấu theo xu hướng xã hội hóa hay không.

Từ xa xưa, dân ca quan họ đã tồn tại và lưu truyền trong dân gian nhờ hình thức truyền miệng và diễn xướng tập thể. Lúc lao động, tiếng hát xua tan mệt mỏi, đem lại cho con người khí thế lao động mới. Lúc nhàn rỗi, câu quan họ là lời đưa đẩy trong câu chuyện bên bàn trà ấm nước, mang lại niềm vui tươi lành mạnh. Người quan họ thường tổ chức các canh hát thâu đêm suốt sáng giữa các làng, các “bọn” quan họ. Trong những canh hát ấy liền anh liền chị thường ca những lời đối đáp tình tứ, ý nhị. Mở đầu canh hát thường là những “tục lệ” quen thuộc trong đời sống thể hiện bằng câu hát như: “Mời nước”, “Mời trầu”… Kết thúc canh quan họ là những lời dùng dằng người ở người đi thể hiện sự nuối tiếc vì cuộc vui đã tàn, mong đến hẹn lại lên như: “Chia rẽ đôi nơi”, “Người ở đừng về”… Đối đáp trong quan họ có thể là đối về lời với những làn điệu khác nhau hoặc cùng một làn điệu nhưng lời ca khác nhau. Những nghệ nhân quan họ xưa vốn có cái tài trong loại hình dân ca này. Họ chỉ cần nghe một vài lần giai điệu, ca từ là có thể sáng tác những lời đối lại. Vì vậy khi làng nào sáng tác được một làn điệu mới thì họ cố giữ bí mật để làm “chiêu độc” trong canh hát.

Sinh hoạt quan họ là một hoạt động văn hóa. Các làng quan họ khi đã kết bạn với nhau thì liền anh liền chị của làng này không kết duyên với liền anh liền chị của làng khác. Đây là nét đặc biệt mà không loại hình văn hóa nào có được như quan họ. Các canh quan họ diễn ra thâu đêm suốt sáng giữa các liền anh liền chị vẫn là một nét đẹp, trong sáng, lành mạnh về ứng xử. Có lẽ cũng vì không được kết hôn với nhau mà “cái tình” trong sinh hoạt quan họ mãi mãi cuốn hút, làm say lòng người như cái tình của kẻ yêu đang vào độ viên mãn nhất, khao khát nhất. Đó là một trong những điều tạo nên sức sống của dân ca quan họ trong sinh hoạt cộng đồng. Vì nét sinh hoạt văn hóa dưới hình thức diễn xướng dân gian này mà đã có một số ý kiến không chấp nhận đưa dân ca quan họ lên sân khấu. Theo những ý kiến đó thì việc đưa dân ca quan họ lên sân khấu sẽ làm mất đi nét độc đáo của loại hình dân gian này. Để quan họ đứng được trên sân khấu, lời ca phải gọn hơn và có thêm nhạc đệm trong khi đó quan họ thuần nhất là hát không nhạc đệm mà vẫn vang, rền, nền, nẩy. Đưa dân ca quan họ lên sân khấu sẽ làm mất đi cái “chất” của quan họ.

Một số nhà nghiên cứu, phê bình lại cho rằng việc xã hội hóa quan họ là cần thiết trong giai đoạn hiện nay mà sân khấu hóa quan họ là một hình thức. Việc sân khấu hóa quan họ sẽ làm cho loại hình dân ca này được phổ biến rộng rãi trong quần chúng không chỉ ở vùng quê Kinh Bắc.

Những ý kiến trái chiều nhưng đều vì mục đích bảo tồn và phát huy loại hình dân ca độc đáo: Quan họ Bắc Ninh, mong muốn quan họ Bắc Ninh được UNESCO công nhận là di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại.

Thực tế trong những năm qua ở Bắc Ninh, các cấp, ngành, lãnh đạo địa phương, đặc biệt là các ngành chuyên trách về văn hóa đã có nhiều biện pháp kết hợp cùng với nhân dân bảo tồn dân ca quan họ. Bắc Ninh có 49 làng quan họ gốc. Tại các làng này đều có các tổ, nhóm sinh hoạt quan họ thường kỳ. Các cuộc giao lưu quan họ, các canh hát quan họ được tổ chức thường xuyên. Trong lễ hội của mỗi làng, sinh hoạt quan họ là không thể thiếu. Tại hội Lim-lễ hội có quy mô lớn của tỉnh Bắc Ninh các làng quan họ luôn nô nức tụ họp về dự thi trong canh hát thường niên. Sinh hoạt văn hóa quan họ không chỉ diễn ra ở các làng quan họ gốc mà ở hầu hết các làng, xã trong tỉnh. Đặc biệt, cuộc thi hát quan họ đầu xuân do Sở Văn hóa-Thể thao-Du lịch tổ chức hàng năm luôn thu hút đông đảo các tầng lớp nhân dân tham gia dự thi và cổ vũ, trong đó có nhiều nghệ nhân cao tuổi. Để bồi dưỡng lớp kế tục, các cuộc liên hoan tiếng hát quan họ măng non được quan tâm tổ chức để thu hút các em thiếu niên nhi đồng tham gia nhằm phát hiện, bồi dưỡng năng khiếu quan họ ở các em. Đến nay, công tác xã hội hóa quan họ đã đạt được những kết quả bước đầu.

Tuy nhiên, việc gìn giữ, bảo tồn và phổ biến các làn điệu quan họ cổ, cách hát quan họ cổ cần phải được quan tâm hơn nữa vì hiện nay hầu hết các làn điệu quan họ phổ biến ở các làng đều được hát với tiết tấu nhanh theo kiểu có nhạc đệm. Trong các Câu lạc bộ quan họ ở các địa phương cần phổ biến hơn nữa việc học hát những làn điệu quan họ cổ với cách hát đúng lề lối xưa. Có như vậy mới giữ gìn được cái hồn của quan họ. Xã hội hóa được thực hiện đúng cách sẽ giúp cho công tác giữ gìn và lưu truyền quan họ đạt được kết quả tốt nhất.

Dân ca quan họ Bắc Ninh và sinh hoạt văn hóa của nó là vốn quý trong kho tàng văn hóa tinh thần của dân tộc. Công tác bảo tồn và phát huy loại hình dân ca này không chỉ đặt ra cấp bách với các nhà chuyên trách mà còn đặt ra với tất cả những người có ý thức dân tộc và yêu dân ca. Công tác xã hội hóa là cần thiết nhưng cần chú ý để không làm mất đi bản sắc độc đáo của dân ca quan họ.

Tuệ Minh