Chuyện “lều chõng” của Trạng Cháy

Trạng nguyên Nguyễn Xuân Chính (1588-1647) là danh nhân khoa bảng tiêu biểu thời Lê Trung hưng. Ông sinh ra và lớn lên trong một gia đình nhà nho nghèo ở vùng đất “tam Cổ, ngũ Phù” nổi tiếng văn hiến của huyện Đông Ngàn xưa, nay thuộc phường Phù Chẩn, thành phố Từ Sơn. Làng Phù Chẩn tên nôm là làng Cháy. Bởi thế, Trạng nguyên Nguyễn Xuân Chính còn được người đời tôn kính gọi là Trạng Cháy.

Trạng nguyên lớn tuổi nhất Việt Nam
Nguyễn Xuân Chính đỗ Trạng nguyên lúc 50 tuổi, là vị trạng nguyên lớn tuổi nhất Việt Nam. Từ nhỏ, Trạng Cháy đã là người có tư chất thông minh, say mê đọc sách lại được sự dạy dỗ của nhiều thầy giỏi đương thời. Ông không chỉ nổi tiếng hiếu học, bền lòng, vững chí mà còn có ước mơ lớn là đỗ Trạng nguyên. Song con đường học tập, thi cử ban đầu của ông rất gian nan, lận đận. Năm 16 tuổi ông thi Hương và đỗ đầu. Năm 37 tuổi, sau khi đỗ khoa Sĩ vọng (Theo Lê Quý Đôn - chỉ có Cống sĩ mới được dự thi, nhằm cất nhắc những sĩ tử có danh tiếng mà lâu nay bị chìm đắm, chưa được trọng dụng), ông được bổ làm Huấn đạo phủ Nghĩa Hưng, trấn Sơn Nam. Sau hơn 2 năm, ông từ quan về quê dạy học và tiếp tục ôn luyện theo đuổi nghiệp “lều chõng”. Từ năm 39 tuổi đến năm 44 tuổi, liên tục khoa thi nào ông cũng đi thi nhưng đều bị đánh trượt ở trường Văn sách.
Tư liệu gia phả của dòng họ cho biết, từ năm Canh Tý (1600) đến năm Tân Mùi (1631), ông đã 9 lần tham dự các kỳ thi Hương (vào các năm 1600, 1603, 1626, 1627, 1628, 1629, 1630, 1631…) nhưng tất chỉ dừng lại ở mức đỗ Sinh đồ, tức chỉ đỗ 3 kỳ (đỗ Tam trường) và đều không vượt qua kỳ thứ 4 là kỳ thi Văn sách.    

Nhà thờ Trạng nguyên Nguyễn Xuân Chính ở Phù Chẩn, thành phố Từ Sơn.

Trong cuốn sách Trạng nguyên Nguyễn Xuân Chính (1588-1647), tác giả là TS.Nguyễn Văn Vọng, nguyên Thứ trưởng Bộ Giáo dục và Đào tạo, thuộc dòng dõi họ Nguyễn Xuân ở thôn Trung Hòa, xã Mai Trung, Hiệp Hòa, đất Kinh Bắc cũng nhận định: Từ năm Bính Thìn (1616) năm ông 29 tuổi đến khoa thi Tân Dậu (1631) khi ông 44 tuổi, liên tục 6 khoa liền năm nào ông cũng lều chõng đi thi nhưng chỉ trúng tam trường, lần nào cũng bị đánh hỏng ở trường thứ tư là trường Văn sách. Tính đến năm tuổi 44, ông đã chín lần đi thi, chín lần lều chõng. Một ý chí bền bỉ, không mai một cùng tuổi xuân, làm cho thần thánh cũng phải động tâm - “Miệt mài lều chõng dấn thân/ Lòng son sắt đến thánh thần động tâm!”
Với lòng bền, chí vững, học tập kiên trì và quyết tâm cao, tháng 10 năm 1637, Nguyễn Xuân Chính tham gia kỳ thi Hội và đỗ đầu (Hội nguyên), sau đó vào thi Đình, vua Lê Thần Tông trực tiếp ra đề, ông tiếp tục đứng đầu, đỗ Đệ nhất giáp Tiến sĩ cập đệ đệ Nhất danh (Trạng nguyên). Trong cả hai kỳ thi Hội và thi Đình, bài ứng chế của ông đều đỗ đầu nên Nguyễn Xuân Chính được vinh danh là Hội nguyên, Đình nguyên, Trạng nguyên. Như vậy, trải qua 37 năm kể từ kỳ thi đầu tiên đến khi 50 tuổi, vượt qua bao dâu bể, ông mới được toại nguyện ước mơ thời niên thiếu là đỗ Trạng nguyên.
Vị quan thanh liêm, đức độ
Sau lễ vinh quy bái tổ, năm 1638, Nguyễn Xuân Chính được bổ nhiệm giữ chức Hàn lâm thị giảng, vào hầu vua học và ở lại kinh tham gia việc triều chính. Nhờ tài năng và công lao trong nội trị, bang giao, ông được thăng chức Hữu thị lang bộ Lễ, rồi được giao thêm việc giảng sách cho vua nghe ở nội điện. Nhiều năm giữ trọng trách, chăm lo thi cử ông luôn làm việc nghiêm túc, thẳng thắn, công bằng.
Theo PGS.TS Nguyễn Thị Phương Chi, Viện Sử học: Trải qua 10 năm làm quan dưới triều Lê-Trịnh, Nguyễn Xuân Chính từng kinh qua nhiều công việc, từ dạy học cho thái tử, phụ trách thi cử, bang giao. Đặc biệt, tuy xuất thân là quan văn nhưng ông đã 9 lần tham gia trận mạc, cầm quân lên Bắc, xuống Nam dẹp loạn, ổn định triều chính và an dân. Ở cương vị nào ông cũng dốc sức, dốc lòng phục vụ triều đình, phục vụ nhân dân. Ông là vị quan thanh liêm, đức độ, ngay thẳng, trung thực. Ông được vua ban chức Tả thị lang Lại bộ, khi mất được triều đình ghi công, truy tặng Binh bộ Thượng thư.
Trạng Cháy mất tháng 5 năm 1647, để lại nhiều di sản văn thơ mà hiện vẫn còn lưu lại bài Văn tế ở đình làng và một số văn bia các chùa Trấn Quốc, chùa Vĩnh Thái, chùa Cha Lư, văn bia cầu Bái Giang... Ông luôn giữ nếp sống giản dị, thanh bạch, cho đến khi ông mất, gia đình vẫn sống trong ngôi nhà tre mái rạ ở làng quê.
Trong gần 1000 năm khoa bảng phong kiến (1075-1919), nước ta đã tổ chức 187 khoa thi đại khoa, lấy đỗ gần 3000 Tiến sĩ, song chỉ có 47 người chiếm ngôi vị Trạng nguyên. Trong 47 vị Trạng nguyên sử sách ghi lại có 6 người đỗ đầu cả thi hội và thi đình, một trong 6 người đó là Trạng nguyên Nguyễn Xuân Chính. Ông không chỉ đỗ đầu thi hội, thi đình mà còn đỗ đầu thi ứng chế về thơ và luận do đích thân Vua ra đề. Bởi vậy trong danh hiệu ông được vua ban có chữ Tam nguyên (ba lần đỗ đầu). Trạng Cháy còn là vị trạng nguyên đầu tiên của triều đại Lê Trung hưng, nên trong danh hiệu có chữ Khai quốc. Từ trạng nguyên cuối cùng của triều Lê sơ đến Trạng nguyên Nguyễn Xuân Chính là quãng thời gian dài 114 năm. Vì thế vua Lê Thần Tông đặc cách ban thưởng rất hậu cho Trạng Cháy nhiều gấm vóc, tiền bạc và cho hưởng lễ vinh quy bái tổ hết sức long trọng.
Học vị cùng danh vọng của Trạng Cháy là kết quả của quá trình bền chí học tập không ngừng suốt từ tuổi “tam thập nhi lập”, qua tuổi trưởng thành chín chắn “tứ thập nhi bất hoặc” đến tuổi “tri thiên mệnh” mới đạt ước nguyện và sau đó bước vào giai đoạn hành đạo của người quân tử, mang tài năng, tri thức giúp dân, giúp nước.
Kể chuyện bút nghiên cử nghiệp của Trạng nguyên Nguyễn Xuân Chính để thấy một hình mẫu về người có chí kiên trì theo đuổi ước mơ nơi cửa Khổng sân Trình đặt trong bối cảnh xã hội chuyên chế, coi quá trình tiến thân bằng con đường khoa cử của kẻ sĩ là chuẩn mực hàng đầu cho cuộc sống, cho hạnh phúc gia đình. Trong xã hội đương đại, con đường lập thân, lập nghiệp rộng mở và những người tài đức có rất nhiều cơ hội, điều kiện để học hỏi phát triển khoa học công nghệ, kỹ thuật, kinh tế... đóng góp vào tiến trình phát triển của quê hương, đất nước. Bài học về sức mạnh lòng kiên trì và ý chí quyết tâm bền bỉ phấn đấu để biến ước mơ hoài bão thành hiện thực vẫn nguyên ý nghĩa giá trị.