Một số điển cố văn học trong lời ca Quan họ Bắc Ninh

Tìm hiểu vài điển cố văn học trong một số bài bản lời ca Quan họ cổ truyền, chúng tôi xin mạn phép trình bầy để những ai quan tâm đến dân ca Quan họ Bắc Ninh hiểu kỹ càng hơn.
Bài Sở cầu như ý có câu:

Khách kim lan Châu Trần là ngãi
Để đi tìm nguyện ước ba sinh

Và bài Đá Đông Triều cũng có câu:

Kim lan đường bạn đấy ơi
Còn không hay đã đủ đôi cả rồi

Chữ kim ở đây là vàng, còn lan là hoa lan. Trong Kinh dịch có câu: “Nhị nhân đồng tâm, kỳ lợi đoạn kim; đồng tâm chi ngôn, kỳ xứ như lan” (Hai người cùng lòng, có sự sắc bén chặt đứt được vàng; lời nói cùng lòng, mùi thơm như hoa lan). Theo sách Tuyên vũ thịnh sự, Đái Hoàng Chính mỗi khi có thêm một người bạn thì ghi tên người ấy vào quyển sổ, thắp hương khấn báo với tổ tiên, gọi quyển sổ ấy là Kim lan bạ. Vậy kim lan là ý nói về tình nghĩa bạn bè bền chặt, ý hợp tâm đầu. Chữ ngãi ở đây là cách nói của người xưa tức là nghĩa.
Bài Tần Tấn sum vầy đối với bài Sở cầu như ý có câu:

Khách tri âm gặp người tài tử
Đạo xướng tùy thiên lý hữu duyên
Hỡi đôi ba người Tần Tấn sum vầy

Tri âm nghĩa bóng là hiểu được nhau, còn theo nghĩa đen là hiểu tiếng đàn, (Tri là hiểu biết, âm là âm thanh). Theo sách Liệt Tử, nước Trung Hoa xưa có đôi bạn tên là Bá Nha và Chung Tử Kỳ. Bá Nha giỏi đánh đàn, khi Bá Nha chơi đàn nghĩ đến núi cao, Chung Tử Kỳ liền khen: “Cao vời vợi như núi Thái Sơn”. Bá Nha chơi đàn lòng nghĩ tới sông nước, Chung Tử Kỳ lại khen ngay: “Mênh mang như Trường Giang, Hoàng Hà”. Khi Bá Nha muốn hiện tình ý gì qua tiếng đàn, Chung Tử Kỳ đều thấu hiểu. Về sau Chung Tử Kỳ bị bệnh chết đi, Bá Nha liền treo đàn lên không đánh đàn nữa, vì cho rằng trên đời này không còn ai hiểu được tiếng đàn của mình. Tri âm trong câu hát này thể hiện sự thông hiểu nhau sâu sắc.       

                                
Nàng rằng gió bắt mưa cầm
Đã cam tệ với tri âm bấy chầy
(Nguyễn Du)
Tần Tấn là tên hai nước thời Xuân Thu chiến quốc ở nước Trung Hoa xưa. Theo sách Tả truyện Huệ Công nước Tấn phụ ước nước Tần, bị nước Tần đánh và bắt được Huệ Công, tiếp đó liền đem thái tử Ngữ gửi làm con tin ở nước Tần. Mục Công người nước Tần gả con gái là Hoài Doanh cho thái tử Ngữ, và từ đó năm đời liền con cháu hai họ cưới gả cho nhau, đối xử với nhau rất mực hòa thuận. Vậy khi nói đến Tần Tấn là nói về mối nhân duyên đẹp đẽ, tình thông gia hòa thuận, êm thắm.

Bài Giăng bao nhiêu tuổi giăng già, giăng tức là trăng. Có tích trăng già kể về một ông già ngồi dưới trăng, tức Nguyệt hạ lão nhân (ông già dưới trăng). Theo sách Tục u quái lục Vi cố người đời Đường, nhân qua chơi Tống Thành, gặp một ông lão ngồi dưới ánh trăng sáng đang tìm kiếm sổ sách và nhìn thấy trong chiếc túi ông lão đeo bên hông có một cuộn dây mầu đỏ. Vi Cố bèn hỏi thì ông lão đáp: “Đây là cuốn sổ hôn nhân và cuộn dây mầu đỏ dùng để buộc chân nam nữ. Một khi đã dùng sợi dây mầu đỏ buộc chân đôi nam nữ rồi, nếu đôi bên gia đình có thù hằn gì với nhau hoặc dù cho hai người có sống rất xa nhau thì ắt vẫn sẽ kết duyên thành vợ chồng”. Cũng do điển tích này mà những từ: Xích thằng, tơ hồng, chỉ hồng, chỉ thắm v.v… đều chỉ việc nhân duyên và chuyện kết hôn vợ chồng. Theo tục lệ xưa khi kết hôn thường làm lễ tơ hồng, lễ đó chính là làm lễ tế ông Nguyệt Lão đã se dây đó.

Tay Nguyệt Lão đã se thì chớ
Se thế này có dở dang không?
(Nguyễn Gia Thiều)

Vẫn bài Giăng bao nhiêu tuổi giăng già có câu:
Phải dò cho đến ngọn nguồn đáy sông
Đêm qua tựa gối loan phòng
Hai chữ loan phòng ở đây chỉ phòng ngủ của vợ chồng. Loan là loài chim cùng giống với chim phượng, đều là chim quý tượng trưng cho sự mỹ lệ, tốt đẹp.

Người vào chung gối loan phoàng
Nàng ra tựa bóng đèn chong canh dài
                                                          (Nguyễn Du)
 Bài Cái ả hay còn gọi là bài Nhất ngon là mía Lam Điền, chữ Lam Điền ở đây chính là một địa danh ở Trung Hoa xưa, đó là tên một dãy núi ở phía đông huyện Lam Điền tỉnh Thiểm Tây (Trung Quốc), nơi có mỏ ngọc quý; vì vậy lại có tên là Ngọc Sơn (Núi Ngọc). Thơ Lý Thương Ân; “Lam Điền nhất noãn ngọc sinh yên” (Ở Lam Điền nắng ấm ngọc bốc khói).

Gửi đây đà gác thị thành
Thêu màn lan thất, vẽ tranh Lam Điền
                                                          (Phạm Thái)
Ấy vậy mà bấy lâu nhiều người không hát Lam Điền mà lại hát thành Lan Điền!
 Mở đầu bài Quả cau non có câu bỉ:

Công em gánh đất vun trầu
Chờ cho ô thước bắc cầu sông ngân

Theo thần thoại Trung Hoa chim quạ (gọi là ô), chim khách (là thước) hai loài chim này khuân vác đá để ngăn sông Ngân Hà tạo nên cầu Ô Thước, cho Chức Nữ và Ngưu Lang, hai người ở hai bên bờ sông gặp nhau duy nhất vào một đêm mùng 7 tháng 7 âm lịch.

Đưa thơ tính đã nhiều lần
Cầu Ô rắp bắc sông Ngân cùng nàng
                                          (Phạm Tải - Ngọc Hoa)

   Cầu thước phen này thênh nhịp bước
Tấc gang riêng giữ nghĩa chung tình
                                  (Lâm truyền kỳ ngộ)
Bài Bóng quế dãi thềm, bóng quế theo sách Dậu dương tập trở, trong mặt trăng có cây quế đỏ gọi là đan quế cao 500 trượng. Dưới gốc cây này luôn có người đẽo lấy vỏ, nhưng đẽo đến đâu thì cây lại liền ngay đến đó. Người đẽo vỏ quế đó tên là Ngô Cương, vì có lỗi nên bị trời phạt phải đi đẽo quế suốt đời đời. Do điển tích này mà chúng ta khi gặp ở đâu có hai từ Bóng quế, cung quế, đan quế.v.v… đều được dùng để chỉ mặt trăng.

Nương song ngày tiếc mùi hương lạt
Nối chén đêm âu bóng quế tan
                               (Nguyễn Bỉnh Khiêm)

Bài Sầu đong càng lắc càng đầy có câu:
Mây Tần khóa kín song the
Bụi hồng liệu nẻo đi về chiêm bao

Mây Tần ở đây là đám mây trên đỉnh núi Tần Lĩnh (Trung Hoa). Thơ của ông Hàn Dũ đời Đường có câu: Vân hoành Tần Lĩnh gia hà tại (Mây che ngang núi Tần Lĩnh quê nhà ở nơi nao?).
Bài Thú giải phiền có câu:

Giọt đồng hồ sao nó kêu thánh thót
Suốt cả đêm đông trường

Giọt đồng hồ là tiếng nước chảy từng giọt một của chiếc đồng hồ bằng nước. Đó là dụng cụ để đo đếm thời gian của người xưa. Theo sách Thuyết văn, Trên caí thùng đựng nước người ta đục một lỗ nhỏ ở khoảng đáy để cho nước chảy rỏ giọt xuống một cái khay làm bằng đồng hứng nước bên dưới. Trên mặt ngoài của thùng chứa nước có khắc nấc để tính thời gian. Theo mức nước giảm dần ở trên thùng chứa nước có hình người cầm mũi tên trỏ vào nấc thời gian. Đồng hồ thường được chế tạo theo hình con rồng phun nước.

Giọt đồng hồ điểm canh ba
Bấy giờ liền dậy bước ra một mình
                                                       (Phương Hoa)
Trên đây là vài điển tích trong một số lời ca quan họ chúng tôi tham khảo với mong muốn bổ sung cho những người đã và đang tham gia hát quan họ tỏ tường hơn trong việc bảo tồn di sản văn hóa quan họ. Bởi vì bảo tồn không chỉ thuộc nhiều bài bản, không chỉ hát hay mà phải hiểu đúng nguồn gốc của từng câu chữ. Cũng có thể còn nhiều điển tích khác nữa mà chúng tôi chưa tham khảo hết. Hy vọng rằng sẽ nhận được những ý kiến phản hồi bổ ích của các nghệ nhân, nghệ sỹ, của các nhà nghiên cứu…để làm cho kho tàng di sản văn hóa phi vật thể của quê hương được chu tất hơn.