Múa rối nước - một “Hồn Việt” từ thời Lý

Từ thời Lý (thế kỷ XI - XII) múa rối nước đã trở thành niềm tự hào dân tộc trong tiến trình xây dựng nền văn hóa Đại Việt “hùng cứ một phương”. Đây cũng là một loại hình nghệ thuật “độc nhất vô nhị” trong làng Rối thế giới .

Đem lại cho đời nụ cười vui vẻ

Những tràng pháo tay ran lên khi những con rối xinh đẹp thân hình sơn son thếp vàng lộng lẫy xuất hiện trên mặt nước lung linh gợn sóng.
- Ngộ quá ha! Đáng yêu làm sao! Tuyệt vời!...
Đám khách Tây, khách ta và các khán giả “nhí” cứ nghếch mắt xem, reo hò cuồng nhiệt các tiết mục: “Rồng phun nước”, “Pháo thăng thiên”, “tiên dâng hoa”, “Câu ếch”, “chọi trâu”, “múa Tứ linh”, “úp cá”, “thi bơi”, “tát nước”, “rước kiệu”, “đánh đu”… Phút chốc hồn người như được trở về với cội nguồn thôn dã, gặp lại tuổi thơ và vẻ đẹp văn minh nông nghiệp lúa nước với những thuần phong mỹ tục đậm đà sắc thái dân tộc.
“Sao có thể tưởng tượng được rằng một hình thức ngôn ngữ sân khấu tầm cỡ đã tồn tại hơn ngàn năm này bị lãng quên? Sự thật đã vượt qua tưởng tượng. Múa rối nước không bao giờ xa rời làng quê nguồn cội của mình. Môn nghệ thuật hơn thiên niên kỷ này đã vượt ranh giới giữa lợi ích, chất lượng mà sáng tạo ra những diễn tả và khám phá để có thể đứng vào hàng những hình thức quan trọng bậc nhất về sân khấu múa rối. Những nghệ sĩ Việt Nam là những sứ giả của một hình thức sáng tạo có một không hai trên thế giới, một sự diễn đạt ưu tú của nhân loại và làm giàu cho di sản văn hóa nhân loại” - ông Sérif Khazơnadar, Viện trưởng Viện những nền văn hóa thế giới đã nhận xét vậy.

Múa rối nước: Nét đẹp văn hóa dân tộc Việt. Ảnh: KT

Di sản vào hàng quốc bảo này đã “thăng hoa” từ triều Lý. Trên Văn bia “Sùng thiện diên linh” khắc năm 1121 ở tháp chùa Long Đọi (Duy Tiên - Hà Nam) đã ghi lại cảnh tượng múa rối nước cực kỳ sinh động trong lễ mừng thọ vua Lý Nhân Tông với sự có mặt của các quan trong triều ngày 3 tuần trăng thứ 8: “Dòng sông gợn sóng. Rùa vàng phơi mai vân để lộ bốn chân, trên lưng đội 3 ngọn núi. Nó bơi thư thả, liếc mắt nhìn bờ, hé môi phun bến. Trong tiếng nhạc êm đềm, những cánh cửa của các hang động, các nàng tiên xuất hiện, múa điệu “Hồi phong”. Họ giơ những cánh tay mềm mại, nhíu cặp mày dài duyên dáng, nhịp với lời ca. Những con chim lạ bay đến đậu từng đàn rồi thi tài nhảy nhót. Những chú hươu non tung tăng… Rùa vàng nhìn về phía nhà vua cúi đầu kính bái…”. Tại kinh thành Thăng Long vào dịp Tết Nguyên đán, Rằm tháng Giêng, Trung Thu hay những ngày hội hàng năm thường tổ chức múa Rối nước cùng đua thuyền, ca hát. “Múa rối chủ yếu được biểu diễn trong các dịp lễ tết, ban đầu chỉ là trò vui cho con trẻ, dần dà kết tinh lại để trở thành một nghệ thuật đặc sắc thể hiện một cách khái quát đời sống, sinh hoạt của các làng quê. Xưa kia, Rối nước không chỉ biểu diễn trong hội hè, lễ tết Xuân - Thu hằng năm ở các làng quê mà nó còn được đưa về kinh đô biểu diễn trong các cuộc triều đình Đại Việt mời sứ giả thưởng thức văn nghệ. Vùng ngoại thành trong đó có Kinh Bắc quê hương Nhà Lý cũng rất thịnh hành rối nước.
Con Rối, nhà trò (thủy đình) và ao nước là những yếu tố không thể thiếu được đối với phường rối nước khi thực hiện chức năng biểu diễn của mình. Ao hồ vùng quê là nơi lý tưởng dựng sân khấu rối nước và rất thuận tiện cho dân chúng đến ngồi quanh bờ xem biểu diễn. Con rối được đục bằng gỗ Sung, gỗ Sưa - những loại gỗ vừa nhẹ, chắc, không mọt mục hay nứt vỡ và ngâm nước nhiều ngày không bị hỏng nát. Đường kính trung bình mỗi con rối từ 15-20cm và cao 50-55cm. Con rối được đẽo gọt theo những đường nét thô phác, tinh giản và từng bộ phận được lắp ghép với nhau (thân - cổ - tứ chi) để thành nhân vật hoàn chỉnh dưới sự điều khiển của con người. Một bộ Rối gồm 300 con Rối với đủ mẫu (người, súc vật, thuyền bè, xe, kiệu, võng lọng…). Sân khấu (nhà trò) là một tòa thủy đình (rộng 4m, dài 6m, cao 3m) ba mặt che phên nứa, mặt trước che mành hơi tối để cho người điều khiển dây hoặc sào gậy đứng ngập trong nước dễ trông thấy con Rối phía ngoài, còn người xem không thể thấy.
Ông Nguyễn Huy Hồng - Nhà nghiên cứu múa Rối nước duy nhất ở Việt Nam từng có nửa thế kỷ gắn bó với bộ môn nghệ thuật này cho biết:
- Có khoảng 40 phường rối nước truyền thống còn sót lại trong khoảng thời gian tôi đi điền dã khảo sát trước đây. Tôi đã sưu tầm được 600 trò diễn. Nếu loại bỏ các trò lặp và các hoạt cảnh quá sơ lược cũng còn 200 trò có thể khai thác.
Đội Rối nước của mỗi phường có bí quyết nhà nghề riêng về tạo hình các quân Rối, lối điều khiển và môi cảnh đặc trưng để làm “sân khấu”. Nếu phường Rối nước Thạch Thất (Hà Nội) chuộng sự điều khiển dây dọc (từ máy cái) thì phường rối nước Đào Thục (xưa là địa phận Yên Phong, xứ Kinh Bắc; nay thuộc Đông Anh, Hà Nội) lại thích điều khiển bằng gậy. Còn làng Đồng Ngư (Ngũ Thái - Thuận Thành - Bắc Ninh) - một trong số ít phường rối giữ được kỹ thuật máy dây và máy sào, người điều khiển có thể đưa rối ra xa sân khấu biểu diễn từ 5 đến 7m mà không ảnh hưởng đến hoạt động của con rối và các tiết mục riêng của miền Kinh Bắc: mời trầu, hát Quan họ.
Ngoài những tích trò cố định: Cuộc khởi nghĩa Hai Bà Trưng, Lê Lợi trả gươm cho rùa thần, múa bát tiên, múa rồng, múa sư tử, leo cây đốt pháo, cướp cờ, cưỡi ngựa chém chuối, quay tơ dệt vải, xay lúa giã gạo, thả lưới bắt cá, chăn vịt đánh cáo, đua thuyền, thi bơi v.v… thì mỗi phường đều có những trò diễn độc đáo. Nếu phường Nam Chấn (Nam Định) có trò “leo cao đốt pháo”, “chọi trâu”, “tiên dâng hoa” mà không đoàn nào có được thì phường Đào Thục có trò “Trâu chui qua ống”, đặc biệt là trò “thử tài con rối. Người xem rất thích thú khi họ ném chuỗi tiền xu xuống bất kỳ chỗ nào thì con rối liền bơi thuyền rồng lại rồi nhảy ùm xuống nước mò chuỗi tiền đem lên.
Trong quá trình biểu diễn, những nhạc cụ như trống, tù và, mõ, đàn nguyệt, đàn tranh, các làn điệu dân ca quan họ, chầu văn, tuồng, chèo cũng được đưa vào sử dụng để tạo không khí cho các buổi biểu diễn thêm tưng bừng, náo nhiệt.
Tiềm năng của rối nước Việt Nam vô cùng phong phú cần được tiếp tục khai thác, đầu tư để cho nghệ thuật quốc bảo và di sản văn hóa thế giới này mãi hấp dẫn nhân loại.