Nét đẹp thờ hậu thần làng Ngọc Khám

Làng Ngọc Khám có tên cũ là Bảo Khám, thời trước là đơn vị cấp xã của tổng Tam Á, huyện Gia Bình, nay là đơn vị thôn của xã Gia Đông, huyện  Thuận Thành. Đây là thôn lớn với trên 1.000 hộ, trên 4.000 nhân khẩu với những thiết chế văn hóa truyền thống khá đặc sắc.

Rước thánh làng Ngọc Khám.

Đình làng Ngọc Khám thờ thiên thần tứ vị là Thủy thần Đông Hải thượng đẳng thần, Đại vương Tây Trúc thượng đẳng thần, Đại vương thủy thần thượng đẳng thần, Đại vương sơn thần Bắc Thủy vương thượng đẳng thần. Thời Hậu Lê làng phối thờ Hậu thần là Chính phi Trần Thị Ngọc Diễm. Hậu thần có sắc phong của các đời vua, con cháu vẫn còn giữ được, là một nét đẹp văn hóa, vừa biểu dương người có công với dân, vừa thể hiện đạo lý uống nước nhớ nguồn.
Về thân thế và công đức của Hậu thần được dân làng ghi nhớ như sau:
Họ Trần ở Bảo Khám làm ăn chăm chỉ, lo làm việc thiện. Một lần tiên tổ cứu sống thầy địa lí đi qua làng bị cảm suýt chết nên được trả ơn đặt mộ tổ ở thế đất  phát về gương lược võng lọng bên cạnh thế đất hàm rồng. Quả nhiên về sau đời nào cũng sinh mĩ nữ đàn ngọt hát hay. Vào thời vua Lê chúa Trịnh quan tuyển phi của triều đình chọn bà Trần Thị Ngọc Diễm dâng lên phủ chúa. Ít lâu sau bà sinh hạ được Trưởng quận chúa Trịnh Thị Ngọc Khánh.
Mặc dù sống trong nhung lụa nhưng bà chính phi vẫn luôn hướng về quê nhà, nơi đất lành thánh thiêng phù hộ cho bà vinh hiển. Về già, bà xuất cung sống với con cháu ở quê. Trước khi xuất cung, nhà chúa hỏi bà muốn vật quý gì thì cứ mang theo. Bà chọn một cây đèn bằng đồng đen để chiếu sáng đường đi và một cái choé men lam sứ Giang Tây đựng nước thiêng. Hai vật quý này bà không để dùng riêng mà hiến cho làng thờ thánh. Bổng lộc mang theo bà cũng bỏ ra khai giếng, làm đình, sửa chùa, mua ruộng cúng làng. Bà mua đến trăm mẫu ruộng cúng vào đình giao cho 4 giáp cày cấy lấy sản vật sửa lễ thánh hằng năm. Mỗi khi làng mở hội bà lại bỏ tiền đón phường hát về phục vụ dân làng một đêm. Bà không ngừng bỏ tiền của công đức viên mãn với làng. Vì thế sau khi mất bà được dân làng thờ làm Á thánh phối thờ cùng thành hoàng. Dân làng thường gọi kính trọng là Đức Tu, hoặc bà Hậu. Các đời vua nhiều lần ban sắc phong cho bà.
Thời kỳ kháng chiến, nhà thờ bà Hậu còn giữ được đầy đủ, sau bị trúng bom cháy gần hết, chỉ giữ được hai bản sắc bị văng ra khỏi nhà kẹp giữa thành bể. Một sắc năm Cảnh Hưng thứ 22, một sắc năm Khải Định thứ 9. Sắc năm Khải Định thứ 9 có đoạn viết: “Sắc cho xã Ngọc Khám phủ Thuận Thành tỉnh Bắc Ninh thờ Trần quý phi huý Diễm là vị thần có công hộ quốc tí dân nay phong tặng thêm là vị thần linh phù dực bảo trung hưng bảo vệ dân lành”. Ngày vào đám làng có đoàn rước đến nhà thờ rước sắc bà Hậu ra đình. Để đảm bảo nghiêm cẩn, người rước sắc phải dùng khăn nhiễu đỏ bịt kín miệng suốt thời gian rước sắc.
Còn quận chúa Trịnh Thị Ngọc Khánh được gả về Quế Ổ sinh được bảy quận công. Quận chúa cho một con về sinh sống ở Bảo Khám để lo cúng giỗ bên ngoại, nay vẫn còn con cháu.
Tục thờ Hậu thần vẫn được dân làng duy trì theo nghi thức trọng thể bên cạnh thành hoàng đến tận ngày nay. Nghi thức như sau: Sáng sớm ngày mồng 5 tháng Giêng, làng tổ chức rước nước ở cổng Tiền và rước Hậu thần (rước sắp phong) ra đình. Ngày chính hội mồng 7 tháng Giêng làng rước thánh thì kiệu bà Hậu thần đi sau long đình thánh.
Khi rã đám thì rước sắc phong bà Hậu thần về nhà thờ.
Nét đẹp thờ Hậu thần ngày nay lại được dân làng Ngọc Khám vận dụng lần nữa trong thời hiện đại. Làng tôn hai vợ chồng lương y Bùi Quang Tư và Nguyễn Thị An làm Hậu thần. Tại tường phía đông bên trong của đình có bia ghi lại hai vị Hậu thần mới.
Nguyên là đình làng đã bị hư hại hoàn toàn trong kháng chiến chống Pháp. Sau này làng dựng lại ngôi đình nhỏ, diện tích chỉ 50 m² để hành lễ. Năm 2007, dân làng quyết định giải hạ, xây dựng lại ngôi đình mới khang trang hơn, diện tích sử dụng tới 217 m², giá trị xây lắp gần 1 tỉ đồng. Kinh phí hoàn toàn do dân làng tự nguyện. Bấy giờ cụ Lương y Nguyễn Thị An, sinh năm 1926, người có nghề chữa bệnh dạ dày nổi tiếng, lại không có con, nên chủ động đề xuất “mua Hậu” với dân làng. Cụ “mua Hậu” cho cả cụ ông đã qua đời hơn mười năm trước, mỗi suất 100 triệu đồng. Cụ đề nghị chỉ khi giỗ Tết thì đại diện lãnh đạo thôn và các cụ hương lão đến nhà thắp cho tuần nhang, nếu nhà làm cỗ mời thì cùng dự thụ lộc. Qua các bước họp dân theo nghi thức “bầu Hậu” thời xưa, lãnh đạo thôn và dân làng đồng ý với nguyện vọng của cụ An. Sau khi cụ qua đời được dân làng phối thờ ở đình, ngày rước đại diện gia đình được mời cùng tham gia với nghi thức trang trọng.