Ngày đầu tiên đi học của trẻ em thuở xưa

Tôi may mắn được đọc một quyển sách chữ Hán viết tay rất cũ của một gia đình có truyền thống Nho học ở thôn Á Lữ, xã Đình Tổ, thị xã Thuận Thành. Sách có 54 tờ giấy dó gấp đôi, khổ 27 x 13 cm, viết bằng bút lông, mực Tàu, không ngắt câu. Trừ một số tờ đầu và cuối sách đã bị rách, mất góc, mòn mép, còn phần lớn các tờ, chữ còn tương đối rõ.

Nội dung cuốn sách đề cập đến nhiều vấn đề: thiên văn, lịch pháp nhằm áp dụng cho mọi công việc của một đời người (quan, hôn, tang, tế, chăn nuôi, trồng trọt, dựng nhà,…). Trong những nội dung đó, chúng tôi thấy có nội dung đề cập đến nghi lễ nhập học cho trẻ con. Xin dịch nguyên văn:
“Phàm nhập học cần chọn ngày tháng tốt. Mời thầy có đạo đức ở phương nào đó  thụ giáo. Dùng một miếng mộc bản, 3 tấc lụa ngũ sắc. 3 tấc biểu tượng cho tam tài (thiên, địa, nhân), ngũ sắc biểu tượng cho ngũ hành (kim, mộc, thuỷ, hoả, thổ). Lại lấy tấm kính sáng, nghiên bút đỏ, giấy vàng. Các vật đặt bên tả bàn con. Lễ vật có hoặc tam sinh (dê, bò, lợn) hoặc tam kê (3 gà) hoặc một gà. Dùng cá chép 4 vây, kim ngân, trầu cau, rượu trà đầy đủ. Trước một ngày, trẻ con và cha hoặc ông nội cùng trai giới. Đến sáng sớm hôm đó bày biện lễ vật, mọi người vào vị trí hành lễ (trẻ cùng người cha đến). Lễ bốn lễ, quỳ, khấn rằng: “Mỗ phủ, huyện, xã, Nguyễn mỗ là thân hoặc con cháu, sinh năm (…) dĩ bản nguyệt nhật, sơ nhập Tiên thánh, Tiên sư, phục vọng giáng giám”. Lễ xong, phủ phục, hưng, bình thân, phục vị (nơi đặt lễ, cha và con trẻ cùng đến), rửa tay, sửa khăn, bước đến trước bàn thờ Thánh sư (Khổng Tử), quỳ, đọc chúc, phủ phục, tiến tước, hiến tước, phủ phục, hưng, bình thân, phục vị, chuyển chúc, tiến lên đọc chúc, quỳ, đọc chúc, phủ phục, hưng, bình thân (hai bái), hưng, bình thân, phục vị, hiến lễ, hành chung hiến lễ. Trẻ con đến bàn con quỳ trước thầy lễ rằng: “Thiên dữ bí phù, tiến hồ chuyên tập, ngũ tạng khai minh, văn nhất trí thập” (trời cùng phù giúp, muốn tiến phải chuyên cần học tập, ngũ kinh khai sáng, nghe một biết mười).
“Lễ xong, lấy giấy vàng bút đỏ viết vào bùa “Khai thân”, “Khai tâm”, “Trừ uế”, “Tẩy tịnh”, lấy giấy mới nhúng nước lau minh kính. Đốt bùa cho vào nước, cho trẻ uống. Thầy viết chữ đỏ vào ván “Thiên tích thông minh, Thánh phù công dụng”, phục vị lễ 4 lễ, quỳ nhận. Thầy nhận ván, đốt tờ chúc. Lễ xong”.
Ngoài việc thực hiện nghi lễ nhập học trên, cha ông của trẻ còn phải chọn ngày tốt để nhập học cho trẻ. Đó là các ngày Nhật đức, Nguyệt đức, Đức hợp, Thánh tâm, Văn Xương, Hiển tinh, Minh tinh, Ích hậu, Định thành, Khai nhật cùng các ngày Dần, Thân, Tỵ, Hợi. Kỵ các ngày Tứ phế, Hưu phế, Bế phá, ngày Thai trong tháng cùng các ngày chết của các Tiên hiền (ngày Bính Dần: Thương Hiệt chết, ngày Ất Sửu: Khổng Tử chết) và ngày Mộ.
Từ những chi tiết trên đây, chúng tôi thấy, không phải ngày nay xã hội và gia đình mới quan tâm đến việc học của trẻ, mà ngày xưa, các gia đình cũng rất quan tâm đến nghiệp học của con em mình, đặc biệt là đối với “ngày đầu tiên đi học” của các cháu.