Nghề chơi Quan họ có tinh mới tường...

Bằng tình yêu và niềm đam mê Quan họ cổ, hơn 50 năm qua nghệ nhân Quan họ Nguyễn Thị Hài, sinh năm 1956, khu Viêm Xá, phường Hòa Long (thành phố Bắc Ninh) không chỉ chơi Quan họ mà còn truyền dạy, lan tỏa tình yêu Quan họ cổ đến nhiều thế hệ trong và ngoài tỉnh. Những đóng góp của bà đã được các cấp, ngành ghi nhận. Năm 2018, bà vinh dự được UBND tỉnh trao tặng danh hiệu nghệ nhân Quan họ.

Nhắc tới nghề chơi Quan họ, nghệ nhân Nguyễn Thị Hài lại say sưa kể cho chúng tôi về niềm đam mê ấy. Bà chia sẻ: Mới 8 tuổi tôi đã ra đền Vua Bà xem hát Quan họ, 10 tuổi theo nhóm trẻ ở làng ra đình để các cụ truyền dạy Quan họ. Những làn điệu Quan họ cổ theo tôi vào giấc ngủ, 12 tuổi tôi hát được những câu khó như “Áo xếp nguyên”; “Giăng già”; “Trồng cây xin chớ bấm chồi”… Năm 16 tuổi, tôi tham gia đội chèo của làng nhưng diễn các ca cảnh về Quan họ. Những năm 1980, kinh tế khó khăn, đội chèo của thôn không hoạt động, khi ấy chỉ còn các cụ chơi Quan họ vẫn thi thoảng gặp nhau ca cho đỡ nhớ.
Sinh ra và lớn lên ở làng Quan họ gốc Viêm Xá, nghệ nhân Nguyễn Thị Hài được ngấm những làn điệu dân ca Quan họ từ khi còn trong nôi. Có lẽ vì thế, nên những năm tháng cuộc sống vất vả, con nhỏ, bôn ba đủ nghề nhưng bà vẫn ca Quan họ. Bà bộc bạch: Thời kỳ khó khăn, tôi đi chợ đèo cả tạ gạo trên xe đi bán, sau đó quay xuống khu phà Hồ (Thuận Thành) mua thóc, trên đường đi dù chở nặng như vậy nhưng vẫn lẩm nhẩm hát Quan họ. Nhiều câu Quan họ cổ khó nhớ, trên đường mà quên là về nhà mở sổ ra xem rồi nhớ câu đó ở dòng bao nhiêu, trang nào.

Nghệ nhân Quan họ Nguyễn Thị Hài (bên phải) trong một canh hát. (Ảnh tư liệu).

 Năm 1990, CLB Quan họ làng Viêm Xá thành lập, bà tham gia ngay và tích cực tập luyện để vốn liếng ngày càng thêm dầy. Để nhớ và học thuộc các làn điệu Quan họ, bà Hài ghi chép cẩn thận ra nhiều cuốn sổ lưu giữ. Năm 1996 đến 2001, bà liên tục tham gia thi hát đối đáp Quan họ cổ và giành nhiều giải. Năm 2001, các cặp đôi giải Nhất các năm thi với nhau thì cặp đôi của bà cùng với bạn hát Nguyễn Thị Khen giành giải Đặc biệt. Không chỉ dành thời gian luyện hát Quan họ, liền chị Nguyễn Thị Hài còn tâm huyết với công tác truyền dạy. Từ năm 1993 đến nay, bà cùng một số liền chị Quan họ ở Viêm Xá truyền dạy Quan họ cổ cho thế hệ trẻ trong làng và thế hệ măng non khu Đương Xá, phường Vạn An (thành phố Bắc Ninh) nhiều địa phương cùng trong, ngoài tỉnh. Đặc biệt, bà đóng góp cho công tác truyền dạy Quan họ cổ tại Trường Trung cấp Văn hóa, Nghệ thuật và Du lịch Bắc Ninh. Bằng kinh nghiệm của bà thì học hát Quan họ phải kiên trì, chịu khó, càng câu khó càng phải học kĩ, tỉ mỉ. Quan họ cổ khó hát, bởi có những lối chơi buộc người chơi phải tuân thủ theo luật và hát không có nhạc đệm, không sử dụng nhạc cụ. Những làn điệu Quan họ cổ có nội dung mộc mạc, mang nét đẹp riêng, vừa gần gũi vừa mang nét cổ xưa, càng khám phá sẽ càng thấy hay.
Thân sinh nghệ nhân Nguyễn Thị Hài là anh Hai nổi tiếng trong làng về nghề chơi Quan họ, từ nhỏ bà đã được cha truyền dạy những bí quyết nên mỗi khi cất lên câu ca đều đủ yếu tố “vang, rền, nền, nảy”. Đến nay, nghệ nhân Nguyễn Thị Hài có vốn hơn 300 bài Quan họ cổ. Dù vốn liếng đã dầy nhưng bà luôn ý thức tiếp tục học hỏi và trau dồi, thường xuyên dành thời gian đi giao lưu canh hát với các CLB Quan họ bạn như: Hoài Thị, Liên Bão (Tiên Du); Đống Cao, Đào Xá, Phong Khê (thành phố Bắc Ninh)… Sau mỗi lần giao lưu học hỏi được câu mới, nghệ nhân Nguyễn Thị Hài thường ghi chép lại lưu giữ làm tư liệu truyền dạy cho các thế hệ trẻ.
Dân ca Quan họ chủ yếu học qua truyền khẩu, tuy nhiên đây lại là nguyên nhân làm cho các bài Quan họ bị biến đổi, vì vậy, nghệ nhân Nguyễn Thị Hài luôn tâm huyết, kiên trì, tận tụy truyền dạy những làn điệu Quan họ cổ, với mong muốn lan tỏa giá trị đặc sắc ông, cha truyền lại cho các thế hệ sau.