Nồi bánh chưng của mẹ

Chẳng biết tự khi nào, nghĩ đến Tết là tôi nhớ mẹ. Mẹ tôi suốt đời làm ruộng, tảo tần, không biết buôn bán, ít đi đây đi đó nhưng gói bánh chưng thì rất ngon và  đẹp, ai cũng khen. Những ngày giáp tết, sau khi gói xong nồi bánh nhà mình, mẹ thường sang gói giúp những nhà trong xóm, có người cầu kỳ, riêng bánh cúng nhất thiết phải nhờ mẹ tôi gói.
Tuổi thơ tôi có nhiều kỷ niệm, hình ảnh đậm nhất vẫn là bếp ngày tết, nơi mẹ thường ngồi gói bánh chưng. Sau này trưởng thành, mỗi lần về nghỉ tết tôi vẫn có thói quen ngồi ngắm mẹ chuẩn bị và gói bánh. Tôi hiểu hơn về mẹ, về người Phụ nữ Việt qua những lần như thế.
Đã nhiều năm mẹ về cõi hạc nhưng không khí chuẩn bị Tết vẫn như có mẹ đâu đây… Có lần, vừa gói bánh, mẹ vừa kể chuyện Lang Liêu cho mấy anh em tôi nghe. Mẹ bảo, Lang Liêu là hoàng tử út nhưng thật thà, chăm chỉ làm lụng như người nông dân nên biết lúa gạo và những sản vật tự nuôi trồng vô cùng đáng quý. Vì thế, không giống các hoàng tử đàn anh dâng tiến Vua cha toàn sơn hào hải vị, Lang Liêu đã chọn dâng Vua cha thứ mình trân trọng nhất, đó là bánh chưng, bánh dầy, được làm từ hạt gạo và những sản vật bàn tay mình làm ra.
Trong câu chuyện về Lang Liêu qua lời mẹ, tôi biết, mẹ đã khéo kể theo ý mình, có chỗ chẳng giống sách là mấy. Nghe chúng tôi thắc mắc về việc mẹ không nhắc đến “bánh chưng vuông tượng trưng cho đất, bánh dầy tròn tượng trưng cho trời”; mẹ cười và bảo, bánh có thể gói vuông hoặc tròn, dài-ngắn, to-nhỏ, mỏng-dày tùy theo sở thích. Nhưng chính cách làm và sự trân trọng mới nên tình, nên nghĩa. Ngày nay, cũng vẫn là những thứ quen thuộc như gạo nếp, đỗ xanh, muối trắng, thịt lợn, hạt tiêu, lá dong… nghĩ về những gì mẹ đã làm mới hiểu sâu sắc hơn những giá trị của truyền thống xung quanh chiếc bánh chưng.

Người Việt ta hàng ngàn năm trước gắn liền với nông nghiệp lúa nước, phụ thuộc nhiều vào yếu tố thiên nhiên “trông trời mưa nắng phải thì”. Vì vậy, ngày Tết thờ cúng bánh chưng để thể hiện sự biết ơn trời đất cho mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu; thể hiện chữ hiếu với tổ tiên, cha mẹ; trở thành thói quen và phong tục đẹp.
Mẹ tôi thường bảo, gạo nếp, đỗ xanh, thịt lợn, lá dong… thì ai cũng có, nhưng bánh có ngon, có để được lâu không là ở cái tâm người làm. Với gạo nếp, ngay từ tháng Mười, khi thu hoạch nếp vụ mùa, bao giờ mẹ cũng lựa những bông lúa dài, mẩy và sáng nhất, bó riêng thành từng bó, phơi khô và treo riêng ở hiên nhà. Khi dùng đến, chỉ cần dùng miệng bát sứ gột nhẹ để tách hạt thóc ra khỏi bông lúa. Mẹ bảo, có làm như thế sau này hạt gạo mới không bị dập. Trước khi gói, gạo nếp được ngâm qua đêm, xả nước, xóc cùng chút muối trắng rồi để ráo. Đỗ xanh, thịt lợn là thành phần chính của nhân bánh, cả hai thứ này cũng được lựa chọn và chuẩn bị cẩn thận, tỉ mỉ. Đỗ xanh được xay vỡ, ngâm nước và đãi sạch vỏ và xóc cùng ít muối trắng sao cho vừa vặn. Thịt lợn ba chỉ chọn loại ngon, có đủ bì, mỡ và nạc đem ướp với hồ tiêu xay tạo nên một mùi thơm không dễ gì quên. Với lá dong, mẹ thường chọn mua loại ưng ý nhất, loại bánh tẻ, đủ to và lành lặn. Sau khi cắt và dọc bớt cuống, lá được lau rửa và đem luộc. Luộc lá cũng cần biết làm sao đến độ lá vừa đủ dẻo mà vẫn giữ được màu xanh vốn có. Trước khi gói, lá còn được lau bằng khăn sạch một lần nữa. Lạt để buộc bánh là thứ nhỏ nhất nhưng cũng được mẹ làm cẩn thận. Những ống giang bánh tẻ dài, vừa đủ độ dày dặn mới được chọn để chẻ lạt, như vậy khi buộc mới bảo đảm bánh không bị lỏng, không làm rách lá và giữ được khuôn bánh.
Những chiếc bánh nho nhỏ, xinh xinh là phần quà đặc biệt mẹ gói dành cho chúng tôi khi còn bé. Với những chiếc bánh ấy, mẹ thường ban thêm cho chúng tôi hai “đặc quyền”, đó là mỗi đứa tự đánh dấu bánh của mình trước khi luộc và tự quyết định ăn nó khi nào sau khi vớt bánh. Đã có lần tôi cất kỹ quá, sau Tết không biết tìm đâu, mãi đến khi đi học mới thấy cái bánh vẫn nằm im nơi đáy cặp sách. Một bữa tết muộn nhưng thật ngon, làm tôi nhớ mãi.
Với mẹ tôi, bánh chưng là món quà không thể thay thế dành cho những người thân yêu trong dịp Tết. Các em, các cháu của mẹ thoát ly, dù về trước hay sau tết cũng đều được nhận từ tay mẹ tôi những chiếc bánh “quà quê”. Nhìn mẹ cười thật hiền khi nghe cháu nói: “Bánh của bác thì cho bao nhiêu chúng cháu cũng xin” tôi thấy rõ niềm hạnh phúc trong mắt mẹ.
Còn nhớ, mở đầu bữa ăn ngày mùng Một Tết, cầm chiếc bánh chưng trên tay, như một lời mừng tuổi mẹ tôi, với một giọng xúc động, bố tôi xuất khẩu: “Bánh này thắm nghĩa nước non, nặng tình gia thất, cháu con ấm lòng”. Năm đó mẹ tôi tròn 70 tuổi.
Tục gói bánh chưng để thờ cúng tổ tiên, báo hiếu cha mẹ, tặng cho con cháu… dịp tết đối với mẹ tôi như một lẽ thường, nhưng khi mẹ không còn nữa, điều đó đã như một “di sản tinh thần” ghi suốt cuộc đời tôi.