Tấm lòng Gia Quận Công với quê hương Gia Bình

Gia quận công tên huý là Nguyễn Công Hiệp, người làng Bưởi Nồi (Đại Bái, Gia Bình), sinh năm Hoằng Định thứ 17 (1616) triều vua Lê Kính Tông. Năm 1635 ông vào hầu trong phủ Chúa. Năm 1645 ông được thăng tước Kiều Lộc bá, chức Giám định lương hầu kiêm Thị nội thư tả chuyên giúp việc nơi bản doanh của Chúa.

Bấy giờ quân chúa Nguyễn vượt biển đánh vào kinh thành, Nguyễn Công Hiệp được cử làm Tiết chế phủ Chúa thống lĩnh các doanh Đông Bắc đi đánh. Trận huyết chiến xảy ra ở phố Hàng Đào, quân Nguyễn thua trận bị giết vô số. Sau trận này ông được phong Phụ quốc Thượng tướng quân Trung quân đô đốc thiêm sự, tước Gia quận công. Chúa Nguyễn có các tướng giỏi là Nguyễn Hữu Tiến và Nguyễn Hữu Dật lại đem quân đánh chiếm Nghệ An. Gia quận công nhận mệnh đem quân trấn giữ cầm cự 6 năm liền khiến quân Nguyễn phải lui về giữ luỹ Trường Dục. Năm 1652 Gia quận công lại giữ chức trấn thủ Nghệ An lần thứ hai. Ông đem quân tiến đánh Trấn Ninh nhưng thua trận bị quân Nguyễn bắt làm tù binh. Thấy ông tuổi trẻ tài cao chúa Nguyễn mời làm việc nhưng ông cương quyết cự tuyệt nên bị giam ở Thái Cam và mất tại đó. Ngay sau khi ông qua đời vua Lê đã ban Lệnh dụ cho dân làng Bưởi Nồi quê ông thờ làm thần.

Văn bia chùa Tĩnh Lự (thôn An Quang, xã Lãng Ngâm) cho biết chùa do Gia quận công trông nom xây dựng thành đại danh lam trên núi Do Tràng, dưới chân núi có bến có chợ sầm uất. Chùa hoàn thành năm 1648, cùng thời với chùa Bút Tháp, nhưng nay đã bị tàn phá hầu hết, chỉ còn lại bia và nhà bia bằng đá khá độc đáo. Văn bia cầu Bái Giang dựng năm Phúc Thái thứ 2 (1644) cho biết Gia quận công đứng ra kêu gọi công đức, trong đó ông là người góp chủ yếu để làm cầu. Cây cầu không chỉ là nơi lưu thông mà còn là một thắng cảnh của địa phương. Người xưa tả: Cầu cao to vắt ngang sông, người xem có cảm giác như trụ cầu ở giữa dòng mà thân cầu lại bắc đến tận mây. Những trụ, những xà của cầu trông như ngọc, trăng soi gió thổi, nắng không đến mà đất cũng không nhuốm tới được. Làng xa mã, khách công khanh cho đến người buôn bán, khách lữ hành, kẻ làm ruộng qua qua lại lại trên cầu như đi vào cõi nhân thọ. Chiếc cầu đã điểm vào chỗ còn thiếu của tạo hoá, góp vào chỗ không đủ của trời đất. Văn bia cũng ca tụng Gia quận công: Tạc vào ngọc, khắc vào bia để công đức ông còn mãi đến vạn cổ. Ông họ Nguyễn sẽ còn mãi với đất nước, sự nghiệp của ông sẽ ngày càng sáng rõ cùng với các thiện nam tín nữ. Văn bia chùa Diên Phúc cho biết Gia quận công vừa góp tiền xây chùa, vừa cúng ruộng làm hậu. Chùa hoàn thành năm Mậu Tý (1648) xà cột nối nhau, tượng phật lóng lánh, quy mô thay đổi hẳn, thật là đặc biệt trong chốn rừng thiền, rõ ràng như trên thế giới thần tiên. Văn bia đình Văn Lãng dựng năm Khánh Đức thứ 2 (1650) ca tụng Gia quận công: Ngài tuy phú quý hiển vinh nhưng tấm lòng ngài không lúc nào không nhớ tới họ hàng làng xóm quê hương, yêu thương như ruột thịt một nhà, hễ có bổng lộc đều ban cấp cho. Sau đó văn bia kể ra ông cấp hai sào đất, dựng đình, lại cấp 10 mẫu ruộng và 20 dật bạc làm của tế tự và lập khoán ước thề cúng tế ông muôn đời. Tục lệ Tết cùng ở Đại Bái duy trì đến ngày nay chính là một kỷ niệm đẹp của dân làng với vị Tư lệnh mặt trận phía Nam. Nhận lệnh gấp của triều đình, ông về quê ăn Tết thì đã muộn, các nhà đã hoá vàng chuẩn bị làm nghề. Gia quận công đã cấp tiền cho cả làng để cùng ăn Tết lại với ông. Vui Tết ba ngày với dân rồi ông lên đường vào Nam giữ đất và mãi mãi không về. Từ đó dân làng cứ duy trì tiết lệ này vào ba ngày cuối tháng Giêng, dù làm ăn ở xa mấy cũng về, sau đó đến mồng 6 tháng Hai mới nổi lửa làm nghề. Ngài còn được thờ ở đình cùng Thành hoàng. ở chùa thì có tượng đá to bằng người thật đặt ở nhà thờ tổ. Rõ ràng đạo lý sống ở làng sang ở nước qua ân nghĩa của Gia quận công với quê hương và được quê hương ghi nhận như vậy mãi là bài học sáng giá cho những người thành danh đời sau học tập. Ngay ở Đại Bái là các tấm gương mới sau Gia quận công: Hải quận công Nguyễn Danh Thực đắp đường dinh tạ lỗi với dân làng vì lúc mới ra làm quan không có tiền góp xây dựng ở quê. Năm Thiệu Trị thứ nhất (1841) tổng đốc Ninh Thái là Nguyễn Đăng Giai đứng ra quyên góp làm lại cầu Bái Giang bằng đá thay cây cầu cũ đã bị hỏng. Ngày nay những người Đại Bái dù ra ngoài làm ăn lâu năm vẫn có sự gắn bó sâu sắc với quê hương, hưng công hàng trăm triệu đồng tôn tạo lại đình, chùa, mộ tổ nghề đồng và xây dựng làng xóm khang trang. Ngày giỗ tổ, ngày Tết người Đại Bái về quê hội tụ hướng về tiền nhân có ơn có đức cho dân từ nhiều năm trước.

(Theo cuốn Làng Đại Bái gò đồng của Đỗ Thị Hảo)

Phạm Thuận Thành

Thường Vũ-An Bình-Thuận Thành