Tiết nghĩa Đại vương Nguyễn Tự Cường-Người con ưu tú đất Tam Sơn

Tiết nghĩa Đại vương Nguyễn Tự Cường (1488-1548) là người làng Tam Sơn (xã Tam Sơn, thị xã Từ Sơn), có cha là cụ Nguyễn Úc đỗ Đệ tam giáp đồng tiến sỹ khoa Đinh Mùi (1487) đời Lê Thánh Tông và làm quan đến chức Lại bộ Tả thị lang, có anh ruột là Nguyễn Hy Tái là Hoàng giáp Đô ngự sử đài.

Hậu duệ dòng họ Nguyễn làng Tam Sơn giới thiệu tấm bia đá trong đền thờ Tiết nghĩa Đại vương Nguyễn Tự Cường.

Sinh trưởng trong một gia đình dòng dõi, danh gia vọng tộc và lớn lên ở làng Tam Sơn-một trong bốn ngôi làng có truyền thống khoa bảng nổi tiếng của xứ Kinh Bắc xưa và Bắc Ninh ngày nay nên từ nhỏ Nguyễn Tự Cường đã chăm chỉ đèn sách, chuyên tâm dùi mài kinh sử. Năm 26 tuổi, Nguyễn Tự Cường lên kinh dự thi và đỗ Đệ nhị giáp Tiến sỹ xuất thân (Hoàng giáp) khoa Giáp Tuất niên hiệu Hồng Thuận 6 (1514) đời Lê Tương Dực và làm quan đến chức Hiến sát sứ, được tặng là Tiết nghĩa Đại vương.

Truyền rằng, Nguyễn Tự Cường là người thông minh, học một biết mười, sống cương trực, thẳng thắn, đối với bạn bè thì hết lòng giúp đỡ, đối với dân làng thì hòa mục, nhân ái. Mặc dù đã thi đỗ làm quan nhưng khi về làng, ông vẫn rất thân mật, gần gũi và yêu thương bà con làng xóm như gia đình của mình. Thần tích, thần phả làng Tam Sơn chép ngắn gọn rằng, khi Mạc Đăng Dung gây biến, Nguyễn Tự Cường vâng phụng mật chiếu cương quyết đề xướng dẹp giặc ở Cổ Pháp. Ông đã họp 18 vị tiến sỹ trong vùng như: cụ Đàm Thận Huy, Nguyễn Kiến Đôi… dựng nghĩa quân Cần Vương đánh nhà Mạc nhưng không thành.

Bức hoành phi đề: Quang tiền dụ hậu nghĩa là: Làm rạng rỡ đời trước để lại cho đời sau.

Còn các bô lão làng Tam Sơn kể chuyện về Hoàng giáp Nguyễn Tự Cường qua những giai thoại, chuyện kể được truyền tụng trong dân gian. Tuy giai thoại có đôi chút khác biệt so với sử sách nhưng cũng đều khẳng định ông là bậc công thần tuyệt đối trung thành với nhà Lê.

Cụ Ngô Khái, 84 tuổi, người làng Tam Sơn kể rằng: Khi Mạc Đăng Dung lấy ngôi nhà Lê, Nguyễn Tự Cường đã trực tiếp đứng lên hô hào các tiến sỹ trong khu vực Đông Ngàn tập trung binh khí đến bờ sông Thiên Đức để đánh nhà Mạc song vì lực lượng yếu, mỏng nên thất bại. Sau đó, Nguyễn Tự Cường lui về quê sống. Khi nhà Mạc làm lễ đăng quang, nhận thấy vị quan hiến sát sứ triều Lê là người tài nên đã trọng dụng mời ra dự lễ nhưng Nguyễn Tự Cường cáo ốm, nhất định không ra. Ba hôm sau, triều đình buộc ông phải lên chầu. Vì khinh bỉ vua Mạc, không muốn nhìn trực diện kẻ cướp ngôi nên ông giả cách đau mắt để dùng vải the che mắt. Lúc vào triều ông cũng không quỳ lạy mà chỉ vái từ xa rồi tiến gần đến bệ rồng - nơi vua Mạc đang ngự nhổ ba lần nước bọt và chỉ thẳng vào mặt Mạc Đăng Dung dõng dạc nói: “Ta phò Lê chứ không phò Mạc” sau đó, ông cắn lưỡi tuẫn tiết ngay tại sân rồng để thể hiện lòng cương trực, trung thành với nhà Lê.

Biết tin quan Nguyễn Tự Cường mất, nhân dân Tam Sơn vô cùng tiếc thương và lập đền thờ ông ở khu ruộng trước cửa UBND xã bây giờ. Đến thời Lê Trung Hưng, năm cảnh trị 4 (1666), xét thấy Nguyễn Tự Cường là bậc công thần nghĩa liệt, trung thành với nhà Lê nên đã ban sắc chỉ phong là Thượng đẳng thần.

Hiện nay, đền thờ Tiết nghĩa Đại vương Nguyễn Tự Cường tọa lạc trên một khu đất đẹp lưng chừng sườn núi Chùa, một bên là lăng ba vị Đức Bà, một bên là chùa làng. Trải qua năm tháng khắc nghiệt của thời tiết rồi chiến tranh tàn phá, ngôi đền đã được trùng tu tôn tạo nhiều lần nhưng vẫn giữ được dáng vẻ uy nghi bề thế. Qua khảo sát nghiên cứu tại di tích, ngôi đền hiện còn bảo lưu được nhiều tài liệu, hiện vật quý như: Bia đá, sắc phong khắc trên bia đá, hoành phi, các đồ thờ tự… Đây là những hiện vật vô cùng quý giá, minh chứng xác thực cho sự ra đời và phát triển của ngôi đền trong lịch sử, góp phần quan trọng trong việc tìm hiểu, nghiên cứu về một công thần mẫn cán trong triều đình nhà Lê và có nhiều công lao với đất nước, quê hương và gia tộc họ Nguyễn.

Hàng năm vào ngày 16 tháng 8 âm lịch là ngày hóa của ngài, nhân dân địa phương tổ chức tế lễ, tưởng nhớ. Trong đền còn một số câu đối thờ, ca tụng tấm gương kiên trung, nghĩa liệt của Tiết nghĩa Đại vương Nguyễn Tự Cường như: “Quyết tâm giữ nghĩa vững tâm khắc đá vì đất nước/Nhớ lúc nắm quyền sóng gió chí cao giúp đỡ dân” và “Nghĩa sáng kiên trung chiếu ngàn thu còn mãi/ Anh hùng ngay thẳng sử ghi muôn họ lưu danh”.

Năm 2010, con cháu dòng họ Nguyễn Duy làng Tam Sơn đã đóng góp  trùng tu tôn tạo, mở rộng xây dựng đền thờ Tiết nghĩa Đại vương Nguyễn Tự Cường khang trang, bề thế. Ngày nay, các thế hệ dòng họ Nguyễn làng Tam Sơn luôn tự hào với truyền thống khoa bảng vẻ vang của tổ tiên, tiếp bước cha ông học tập, rèn luyện để xứng đáng với dòng tộc, quê hương.