Đông Xuyên, nơi bình yên những cánh cò

Dịp áp tết Nguyên đán Tân Sửu 2021, tôi được ông Cao Văn Hà, cựu Giám đốc Sở Xây dựng Bắc Ninh, rủ về thăm thư viện Làng cò Đông Xuyên, thuộc xã Đông Tiến, huyện Yên Phong.

Không nhiều người biết, ông Cao Văn Hà chính là người sáng lập “Mô hình khuyến học mới” và là Chủ tịch danh dự Quỹ “Ước mơ lớn” của xã Đông Tiến. Thư viện Làng cò Đông Xuyên là khát vọng của ông và những người cùng chí hướng muốn xây dựng thư viện thành một không gian văn hoá đọc tại làng cổ Đông Xuyên; nơi truyền lửa, truyền cảm hứng văn hoá đọc, góp phần phát triển sự nghiệp giáo dục đào tạo và xây dựng xã hội học tập ở thôn Đông Xuyên và xã Đông Tiến.
Thư viện Làng cò rất độc đáo bởi đây là mô hình kết hợp giữa gia đình, Hội Khuyến học xã và Quỹ “Ước mơ lớn” với sứ mệnh phục vụ miễn phí nhu cầu đọc sách của nhân dân trên địa bàn. Nét độc đáo riêng có của thư viện Làng cò Đông Xuyên trong bối cảnh văn hoá đọc đang là khoảng trống cần lấp đầy, xin được kể vào một dịp phù hợp…

Một góc vườn cò Đông Xuyên lúc chiều tà.

Xin kể một ấn tượng nữa trong chuyến đi, ấn tượng về báu vật mà thiên nhiên đã hào phóng ban tặng, được người dân Đông Xuyên trân trọng, giữ gìn suốt mấy chục năm qua. Đó chính là vườn cò giữa mênh mang đầm nước, nằm sát đình Đông Xuyên trầm mặc. Nhờ ý thức bảo vệ, giữ gìn, từ năm 2009, cán bộ và nhân dân thôn Đông Xuyên vinh dự được Bộ Tài nguyên và Môi trường tặng Giải thưởng Môi trường.
Vườn cò hình như đẹp hơn, huyền ảo hơn lúc hoàng hôn, bởi khi những vạt nắng tắt dần cũng là thời điểm đàn cò tầng tầng lớp lớp bay về sau một ngày đi kiếm ăn xa, đan kín cả một khoảng trời Đông Xuyên; vạc thì ngược lại, chạng vạng bắt đầu mò đi kiếm ăn, đến sáng sớm lại bay về tổ… Chúng tôi ngồi trong khuôn viên đình Đông Xuyên ngay sát vườn cò, uống trà và thưởng lãm những sải cánh cò trắng muốt trên bầu trời. Cùng thưởng trà còn có rất đông các cao lão, cán bộ địa phương.
Đồng chí Trần Ngọc Khuôn, Bí thư Chi bộ thôn Đông Xuyên, cho hay: Trên phần diện tích trải rộng hơn 2 ha bao gồm mặt nước và tre là nơi đàn chim làm tổ. Lúc cao điểm, các cơ quan chức năng ước tính có tới hơn 3 vạn cò, vạc trú ngụ, sinh sống tại đây. Nhiều nhất là cò với khoảng 2 vạn con đủ các chủng loại như cò trắng, cò mỏ vàng chân đen, cò lửa, cò bợ, cò trắng mỏ vàng chân vàng… Nhận thấy đây là báu vật mà thiên nhiên ban tặng, từ lâu người dân Đông Xuyên không chỉ chung sức chăm lo, gìn giữ và còn từng mơ đến một ngày kia, nơi đây sẽ trở thành địa chỉ sinh thái hấp dẫn ven sông Cầu, góp phần nâng cao đời sống văn hóa tinh thần và cả tâm linh của nơi “đất lành cò đậu” nữa.

Bạn đọc mượn và đọc sách miễn phí tại thư viện Làng cò Đông Xuyên (tháng 12-2020).

Nhà giáo đáng kính Nghiêm Đình Thường 76 tuổi, hiện là Phó Chủ tịch Hội Khuyến học huyện Yên Phong với kiến thức sâu rộng đã dày công nghiên cứu và khẳng định Đông Xuyên thực sự là mảnh đất linh. Ông lý giải, làng cổ Đông Xuyên, nơi được ví là “đất lành cò đậu” đã hình thành từ nghìn năm trước, thời phong kiến làng đã sản sinh ra 2 Tiến sĩ hiện lưu danh tại Văn miếu Bắc Ninh. Đến nửa đầu thế kỷ 20, trước năm 1945, tại đây đã có vườn cò, vạc rất lớn với đủ chủng loại khác nhau. Khi Thực dân Pháp tái chiếm nước ta, chúng nhanh chóng biến nơi đây thành vành đai trắng nhằm dễ bề kiểm soát. Mất môi trường sống do nhà cửa, cây cối bị tàn phá, cả người và chim cùng tan tác tha hương. Sau hòa bình lập lại, nhất là từ sau giải phóng miền Nam, nhân dân Đông Xuyên bắt đầu tập trung xây dựng lại những gì đã mất.
Thật lạ, từ thời điểm năm 1994, khi đình Đông Xuyên được xây dựng lại trên nền móng cũ thì đàn chim lại bắt đầu tụ về. Khi cây cối quanh đình sum suê, các bụi tre trước đình càng xanh tốt thì đàn chim càng tụ về đông đúc. Nhân dân Đông Xuyên xem đó như điềm lành nên truyền tụng nhau bất kể từ nam phụ lão ấu, không những không xâm hại đến đàn cò mà còn ra sức bảo vệ nghiêm ngặt, coi đó là tài sản quý, là báu vật mà thiên nhiên đã hào phóng ban tặng cho đất và người Đông Xuyên. Bảo vệ, giữ gìn vườn cò trở thành lương tâm, trách nhiệm mỗi người để Đông Xuyên thực sự là nơi bình yên cho những cánh cò… Người dân Đông Xuyên, với niềm tin bất biến về một điềm lành nên không bao giờ săn bắn, sát hại hay làm thịt cò, vạc; ngược lại luôn ý thúc nâng niu, giữ gìn sự sống cho đàn chim quý trú ngụ, sinh sôi…
Nhờ ý thức lẫn lương tâm cùng trách nhiệm của người dân Đông Xuyên nên khu vườn nơi đầm nước, rặng tre hơn 2 ha vẫn là nơi đi về của đàn chim quý hiếm, hiền lành. “Nhưng hình như để vẹn nguyên khu bảo tồn đa dạng sinh học quý giá bậc nhất của tỉnh thì lương tâm cùng trách nhiệm của người dân Đông Xuyên là chưa đủ?” -Bí thư Chi bộ Trần Ngọc Khuôn, thở dài khi tôi đặt câu hỏi.
Đúng vậy, từ nhiều năm nay, tình trạng săn bắn, bẫy cò diễn ra tràn lan, tinh vi, làm nguy hại đến không gian sống của đàn cò. Đối tượng săn bắn, bẫy cò rất đa dạng nhưng tất cả đều ở các thôn khác, xã khác thậm chí nhiều tay súng săn đến từ huyện Hiệp Hòa (Bắc Giang), Hà Nội cũng lựa thời điểm, thời gian và cự ly phù hợp để săn bắn, bẫy bắt cò, vạc. Thời điểm là nắm bắt nếp sinh hoạt của cò, vạc thế là cứ sáng sớm hoặc nhập nhoạng tối là đám thợ săn phục kích súng săn chặn đường đi, lối về của đàn chim vô tội. Còn cự ly tức là lựa vị trí xa, bên ngoài địa giới hành chính làng Đông Xuyên, xa hơn là xã Đông Tiến, để xả súng hoặc giăng bẫy cho… an toàn. Không chỉ thôn Đông Xuyên, ngay xã Đông Tiến cũng mở nhiều đợt cao điểm xử lý tình trạng sử dụng súng săn trái phép nhưng chưa thật hữu dụng chính xuất phát từ phạm vi, quyền hạn của địa phương. Khi những tay súng săn hoạt động bên ngoài phạm vi thôn, xã thì thôn, xã rất khó xử lý mà cần phải cấp cao hơn…
Thật khó thống kê những năm qua đàn cò, vạc ở Đông Xuyên hao hụt bao nhiêu bởi đám thợ săn bắn, bẫy bắt ngày càng đông, với nhiều loại súng săn, bẫy hiện đại. Càng lo hơn bởi cứ 1 con cò, vạc trưởng thành bị triệt hạ sẽ có 4 đến 5 con cò, vạc nhỏ ở tổ chết theo. Tôi rùng mình tưởng tượng cứ đà này, nếu không có biện pháp ngăn chặn kịp thời, biết đâu vườn cò Đông Xuyên, khu bảo tồn đa dạng sinh học quý giá bậc nhất tỉnh chỉ còn trong ký ức với sự tiếc nuối của người dân Đông Xuyên mấy chục năm nay một lòng bảo vệ đàn chim quý.
Rời Đông Xuyên khi mọi người, mọi nhà sắp quây quần bên mâm cơm gia đình buổi tối, tôi trộm nghĩ, muốn bảo tồn làng cổ để Đông Xuyên thực sự là nơi bình yên cho những cánh cò hiện không chỉ là ý thức, trách nhiệm mà còn là mệnh mệnh cuộc sống đòi hỏi phải được các cơ quan chức năng giải quyết triệt để. Để Đông Xuyên mãi là vùng đất lành, xứng đáng được thiên nhiên ban tặng món quà vô giá. Để những du khách, những bạn đọc gần xa khi đến thăm Đông Xuyên, ghé không gian văn hóa đọc Làng cò, ra về vẫn đọng lại những kỷ niệm đẹp, những ký ức đẹp về một vườn cò có thể nói là độc nhất vô nhị bên dòng sông Cầu huyền thoại xứ Kinh Bắc từng lấp lánh những chiến công huy hoàng trong dòng chảy lịch sử vẻ vang của dân tộc Việt…