Ca trù Bắc Ninh trên hành trình hồi sinh

Ca trù được UNESCO ghi danh Di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp vào năm 2009 đến nay đã được 15 năm. Là một trong 14 tỉnh, thành có loại hình hát Ca trù, những năm qua Bắc Ninh đã có sự quan tâm đặc biệt nên hoạt động bảo tồn, phát huy giá trị di sản Ca trù đã có nhiều khởi sắc. Tuy nhiên, số lượng chủ thể và cộng đồng thực hành nắm giữ di sản Ca trù hiện vẫn rất hạn chế, cần tiếp tục đầu tư thỏa đáng để bảo tồn, phát huy giá trị di sản trong đời sống đương đại.

Toàn tỉnh ghi nhận 3 địa phương còn lưu giữ và thành lập được câu lạc bộ Ca trù là: CLB Ca trù Thanh Khương (Thuận Thành), CLB Ca trù Tiểu Than (Vạn Ninh, Gia Bình) và CLB Ca trù Thượng Thôn (Đông Tiến, Yên Phong). Gần đây một số câu lạc bộ, nhóm hát Ca trù tự phát cũng có những hoạt động truyền dạy, giao lưu, biểu diễn và tham gia các liên hoan hội thi nghệ thuật quần chúng các cấp như: CLB Ca trù tỉnh Bắc Ninh, CLB Ca trù Tâm Vọng (thành phố Bắc Ninh); nhóm Ca trù Ngọc Khám, thị xã Thuận Thành.
Tổng số các ca nương, kép đàn và trống chầu sinh hoạt trong các CLB, nhóm Ca trù trên địa bàn tỉnh hiện có 128 người, trong đó 19 hội viên ở CLB Thanh Khương (Thuận Thành); 35 hội viên ở CLB Thượng Thôn (Yên Phong); 27 hội viên ở CLB Tiểu Than (Gia Bình). Ngoài ra, nhóm Ca trù Tâm Vọng (thành phố Bắc Ninh) có 42 hội viên; nhóm Ca trù Ngọc Khám (Thuận Thành) có 5 hội viên... Các hội viên duy trì sinh hoạt và tập luyện đều đặn, tích cực tham gia biểu diễn giao lưu, phục vụ các nhiệm vụ chính trị của địa phương.
Bắc Ninh đã tôn vinh 3 nghệ nhân Ca trù, trong đó có 1 Nghệ nhân Nhân dân và 2 nghệ nhân được Chủ tịch UBND tỉnh phong tặng. Khi được phong tặng, các nghệ nhân được tặng tiền thưởng một lần bằng 7 lần mức lương cơ sở và được hưởng chế độ đãi ngộ hằng tháng của tỉnh với mức trợ cấp: Nghệ nhân Nhân dân là 2 lần mức lương cơ bản/người/tháng; Nghệ nhân Ưu tú là 1,5 lần mức lương cơ bản/người/tháng; Nghệ nhân Ca trù được tỉnh phong tặng là 1 lần mức lương cơ sở/người/tháng. Ngoài ra còn được hưởng chế độ bảo hiểm y tế, mai táng phí...
Nhiều năm qua, Bắc Ninh chỉ đạo triển khai các hoạt động bảo tồn và phát huy giá trị di sản Ca trù, tiêu biểu như: Mở các lớp truyền dạy đàn và hát Ca trù; xây dựng một số chương trình tham gia các kỳ liên hoan Ca trù toàn quốc; các tiết mục biểu diễn phục vụ nhân dân, khách du lịch trong dịp lễ hội, trình diễn tại các điểm di tích, điểm du lịch... Năm 2024, CLB Ca trù tỉnh Bắc Ninh được đầu tư kinh phí trình diễn 21 buổi tại các điểm di tích, điểm du lịch trên địa bàn tỉnh. Bên cạnh đó, tỉnh còn đầu tư mua sắm một số nhạc cụ cần thiết như đàn đáy, trống chầu, phách để phục vụ công tác giảng dạy... Đây là nguồn động viên, cổ vũ các đào nương, kép đàn trong việc tham gia các hoạt động gìn giữ loại hình nghệ thuật đặc sắc này.

Giai đoạn 2018-2024, hoạt động bảo tồn, phát huy giá trị di sản Ca trù ở Bắc Ninh có bước khởi sắc. Tỉnh đầu tư kinh phí tu bổ, nâng cấp một số di tích liên quan tới di sản Ca trù; chỉ đạo kiểm kê, nghiên cứu, sưu tầm hiện vật, các bản sao sắc phong được lưu trữ bảo vệ và dịch ra tiếng Việt... Từ năm 2018 đến nay, Trung tâm Văn hóa tỉnh đã mở 6 lớp truyền dạy ca trù (mỗi lớp từ 2 đến 3 tháng), thu hút gần 200 lượt học viên tham gia. Học viên được các nghệ nhân, giảng viên đến từ Học viện Âm nhạc Quốc gia Việt Nam truyền dạy cách chơi đàn đáy, gõ phách, kỹ thuật hát Ca trù. Kết quả biểu diễn báo cáo sau mỗi khóa học, các ca nương, kép đàn, trống chầu phần nào tái hiện nét độc đáo của nghệ thuật Ca trù qua những tiết mục đặc sắc như “Gửi thư”, “Xẩm huê tình”, “Đào hồng đào tuyết”, “hát múa Bỏ bộ”, “Chúc hỗ”, “Đò đưa”, “Thét nhạc”…
Mặc dù, di sản Ca trù đang dần hồi sinh, từng bước nhận được sự quan tâm của cộng đồng, song vẫn gặp không ít khó khăn trong quảng bá, bảo tồn. Bây giờ tìm được người yêu thích và biết đàn, hát Ca trù đã khó nhưng ngay cả người biết nghe Ca trù cũng không nhiều. Bởi, Ca trù là một loại hình nghệ thuật mang tính bác học được ví như “nhạc thính phòng” của Việt Nam, có sự phối hợp nhuần nhuyễn và đỉnh cao giữa thi ca và âm nhạc nên rất kén người nghe. Hơn nữa, không gian trình diễn Ca trù cũng có phạm vi tương đối nhỏ... Thế nên, để giữ gìn và phát huy giá trị di sản Ca trù sẽ phải tốn rất nhiều tâm sức.
Tại Bắc Ninh, ngay sau khi Ca trù được UNESCO ghi danh là Di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp, tỉnh đã đầu tư, phân bổ kinh phí thực hiện các tiểu dự án thuộc Đề án “Bảo tồn và phát huy giá trị di sản Dân ca Quan họ Bắc Ninh và Ca trù 2013-2020” và Đề án “Bảo tồn và phát huy giá trị các loại hình nghệ thuật trình diễn dân gian truyền thống giai đoạn 2013-2020”. Tuy vậy, việc triển khai các nội dung bảo tồn, phát huy giá trị di sản Ca trù còn rất mức độ. Đặc biệt, chưa có nhiều không gian, môi trường cho các nghệ nhân, nghệ sĩ, các câu lạc bộ, nhóm hát Ca trù trên địa bàn tỉnh thực hành diễn xướng định kỳ. Nhận thức của chính quyền địa phương, đặc biệt là giới trẻ về vai trò, giá trị của di sản Ca trù còn hạn chế. Chưa có chiến lược bảo tồn, phát huy giá trị di sản lâu dài và cũng thiếu những cơ chế, chính sách phù hợp để huy động mọi nguồn lực xã hội tham gia bảo tồn, phát huy loại hình nghệ thuật trình diễn dân gian truyền thống độc đáo này.
Để nghệ thuật hát Ca trù Bắc Ninh có chỗ đứng trong đời sống đương đại, đồng thời góp phần đưa di sản Ca trù của Việt Nam thoát khỏi tình trạng cần được bảo vệ khẩn cấp còn rất nhiều việc cần làm, phải làm và nhiều vấn đề cần được đặt ra.