Gia tộc Nguyễn Đăng làng Bịu

Làng Bịu có tên chữ là Hoài Bão, nay thuộc xã Liên Bão (Tiên Du) vào thời Lê Trung Hưng nổi lên một danh gia vọng tộc là dòng họ Nguyễn Đăng với 5 vị đỗ đại khoa, trong đó hai vị đỗ Đình nguyên Thám hoa và Đình nguyên Trạng nguyên. Hiện nay ở quê còn hai ngôi từ đường thờ hai vị Đình nguyên này và đều đã được công nhận là Di tích lịch sử văn hoá Quốc gia.

Vừa qua, đền thờ Trạng nguyên Nguyễn Đăng Đạo được tôn tạo lại với kinh phí 200 triệu đồng vừa giữ được kiến trúc cổ vừa đảm bảo tính bền vững và khang trang hơn. Đền do ông Nguyễn Đăng Tuý, 45 tuổi, hậu duệ Trạng nguyên trông nom. Đền thờ Thám hoa Nguyễn Đăng Cảo do cụ Nguyễn Đăng Mễ, 84 tuổi trông nom. Ngoài những hoành phi, câu đối, sắc phong, gia tộc còn giữ được bản Gia phả ghi chép khá nhiều tư liệu quý về dòng họ, trong đó có cả những danh nhân khoa bảng. Bản Gia phả này truyền đến đời thứ 20 thì đã cũ nát, năm 1985 cụ Nguyễn Đăng ấu, trưởng đời thứ 20 dòng Trạng nguyên và cụ Nguyễn Đình Hoè, tự Quế Sơn, hậu duệ đời thứ 18 chi Đại Sơn phụng sao chép lại như bản cũ trên giấy dó, có bổ sung phần phiên âm Hán Việt.

Theo Gia phả, cụ thuỷ tổ họ Nguyễn Đăng làng Bịu là Huyền Chiếu đến lập nghiệp từ cuối thời Lê sơ. Gia đình nối đời học hành văn sách. Đến đời thứ 9 thì nghiệp học phát tích rạng rỡ. Khoa thi Bính Tuất 1646 thời Lê Chân Tông hai anh em ruột Nguyễn Đăng Cảo và Nguyễn Đăng Minh cùng đỗ đại khoa, trong đó anh đỗ Đình nguyên Thám hoa, em đỗ Tiến sĩ.

Thám hoa Nguyễn Đăng Cảo tự Bá Thành, thuỵ Tùng Tiên, sinh năm 1619 học giỏi khác thường, kinh truyện đọc một lần là nhớ. Lớn lên đỗ đầu thi hương, thi hội, thi đình và thi đông các. Làm quan đến chức Quang tiến thận lộc đại phu Đô ngự sử đài, Đông các đại học sĩ, tước Liên Thuỵ nam. Ông có soạn văn bia Văn Miếu - Quốc Tử Giám. Đó là văn bia khoa thi 1577, dựng năm Thịnh Đức nguyên niên (1653). Văn bia có đoạn: Khí vận của quốc gia quan hệ ở nhân tài, phải bồi dưỡng nhân tài, nhân tài nhiều thì sẽ đem lại thái bình thịnh trị. Ông từng nhiều lần phụng mệnh tiếp sứ và đi sứ Tàu. Tài học cùng tính cách cương nghị của ông làm nhà Thanh phải bái phục qua lời nhận xét: Địa linh nhân kiệt đời nào cũng có, nhưng vượt trội hơn cả từ nay về sau chỉ có một Đăng Cảo. Dân gian thì lưu truyền nhiều giai thoại về ông. Sách Kinh Bắc phong thổ kí viết: Làng Bịu có đấng thám hoa/ Tiếng bay thượng quốc gần xa biết tài.

Em ruột Thám hoa Nguyễn Đăng Cảo là Nguyễn Đăng Minh đỗ Tiến sĩ cùng khoa. Nguyễn Đăng Minh tên thuỵ là Hành Sơn, làm quan đến chức Quang tiến thận lộc đại phu Quốc Tử Giám tế tửu, tước Diễn Lộc nam, tặng phong Hộ bộ tả thị lang.

Nguyễn Đăng Tuân, tên thuỵ là Thái Sơn, con tiến sĩ Đăng Minh, đỗ tiến sĩ năm 1673 đời Lê Gia Tông, làm quan chức Công khoa cấp sự trung.

Nguyễn Đăng Đạo (1651 - !719) tên thuỵ là Đôn Nhã, em ruột Đăng Tuân, đỗ Trạng nguyên khoa thi !683 đời Lê Hi Tông. Năm 1697 ông làm chánh sư sang nhà Thanh đòi đất biên giới châu Vị Xuyên. Tài văn thơ của ông với bài phú Bái nguyệt đình và câu đối Xuân tiêu phong nguyệt đã được vua nhà Thanh phong là Khôi nguyên Bắc triều, do ông đã đỗ trạng ở trong nước nên còn gọi là Lưỡng quốc trạng nguyên. Vua Thanh cấp trang phục như tân trạng và sai quan các địa phương đón tiếp long trọng khi sứ đoàn về nước đi qua. Về nước ông được phong chức Ngự sử. Ông làm quan ngay thẳng, được chúa Trịnh thưởng 100 lạng vàng. Sau được thăng Trinh lộc đại phu Binh bộ thượng thư, Tham tụng, Đông các đại học sĩ, nhập thị kinh diên, tước Thọ Lâm bá, tặng phong Lại bộ thượng thư, Thọ quận công. Sau khi qua đời ông được phong là phúc thần phối thờ ở đình. Tại nhà thờ Lưỡng quốc trạng nguyên còn được dòng họ lấy làm nhà thờ đại tông, hiện nay có bức hoành phi Lưỡng quốc trạng nguyên và 12 đôi câu đối, trong đó có câu ở gian chính điện là: Tiến sĩ thượng thư thiên hạ hữu/ Trạng nguyên tể tướng thế gian vô (Nghĩa là: Tiến sĩ thượng thư thiên hạ có/ trạng nguyên tể tướng thế gian không).

Nguyễn Huyền Diệc là em trạng nguyên Nguyễn Đăng Đạo xuất thân giám sinh làm quan đến Chỉ huy sứ.

Nguyễn Đăng Vận, hậu duệ đời thứ 5 trạng nguyên Nguyễn Đăng Đạo đỗ Tiến sĩ khoa thi Đinh Mùi 1787, khoa thi cuối cùng nhà Lê, làm quan đến chức Giám sát ngự sử, sau không làm quan với nhà Nguyễn.

Hiện nay dòng họ Nguyễn Đăng làng Bịu đã phân thành nhiều chi, nhưng vẫn lấy nhà thờ Lưỡng quốc trạng nguyên làm gốc tổ. Hậu duệ qua các đời đều trọng học hành và đều có người thành đạt, làm sáng danh dòng họ và quê hương Kinh Bắc hiếu học, khoa bảng. Dòng họ Nguyễn Đăng làng Bịu vẫn luôn là một vọng tộc danh gia của xứ Bắc.

Phạm Thuận Thành

Thường Vũ, An Bình, Thuận Thành