Ngược nguồn thời gian

Gia phả họ nhà tôi ngay câu đầu viết: “Quốc có sử, gia có phả”. Gia phả chính là lịch sử của một nhà (sau này phát triển thành một dòng họ). Một dòng họ lại gắn bó với một (hoặc vài) địa phương cụ thể, thành thử gia phả còn là tư liệu về lịch sử địa phương đó. Tuy nhiên để có được và lưu giữ được bản gia phả truyền đời không phải họ nào, nhà nào cũng có. Vì muốn viết được gia phả thì trong nhà phải có người có học, có chữ. Rồi do điều kiện thời tiết, điều kiện lưu trữ và các tai họa khác như lũ lụt, hỏa hoạn, chiến tranh mà không tàng trữ được. Vì thế muốn tìm hiểu về quá khứ quá khó, rồi có câu “Ngũ đại mai thần chủ”, nghĩa là qua năm đời thì các cụ ẩn chung vào bản thần chủ rồi, chả cần tìm hiểu nữa.

Gia phả họ nhà tôi ghi chép bắt đầu từ cụ thủy tổ Phạm Tử Hư, người đỗ Thái học sinh triều Lý, nhân vật trong sách “Truyền kì mạn lục” và sau được Phạm Đình Hổ nhắc lại trong “Vũ trung tùy bút” cụ lúc mất được phong là phúc thần ngoài biển. Đến nay cũng đã trên nghìn năm. Trước đó chỉ ghi xuất xứ là cụ Phạm Ngư Ông ở huyện Nghiêu Phong (nay là Hoành Bồ, Quảng Ninh). Theo gia phả, các cụ đời trước truyền đời đỗ đạt, làm quan cao thời Trần, Lê, Mạc. Câu đối nhà thờ đại tông ở Xưa (Nghĩa Phú, Cẩm Vũ, Cẩm Giàng, Hải Dương) viết: “Dịch thế trâm tuy công hầu bá tử nam phàm ngũ/Lịch triều khoa đệ Lý Trần Hồ Lê Mạc dĩ lai” (nghĩa là: Truyền đời làm quan, đủ các tước công, hầu, bá, tử, nam/Nối tiếp đỗ đạt qua các triều Lý, Trần, Hồ, Lê, Mạc đến nay). Chi họ Phạm ở Thường Vũ (An Bình, Thuận Thành) đến nay mới có mười đời, gia phả ghi chép đầy đủ. Tuy nhiên, cụ bà tứ đại lại khuyết tên, khuyết xuất xứ. Mới đây tôi bỏ công tìm hiểu, làm chuyến du hành ngược nguồn thời gian dòng họ và làng quê mình.
Lần theo gia phả, cụ tổ chi họ Phạm ở Thường Vũ tên là Phạm Trung Lương đến định cư ở xóm Khoai, thôn Thường Vũ vào khoảng đầu thời Cảnh Hưng (khoảng năm 1750). Xóm Khoai có danh nhân khoa bảng Nguyễn Quang Bật, đỗ trạng nguyên năm 1484 thời Lê Thánh Tông. Đây là nhân vật ghi chép nhiều trong lịch sử, là thành viên Tao Đàn hội, sau là Đô ngự sử phụ chính triều đình, phò lập vua Túc Tông. Do vua Túc Tông mất sớm, vua Uy Mục lên kế ngôi đã biếm chức cụ và chuyển vào làm quan ở Thuận Quảng, nhưng trên đường đến Lam Giang lại có lệnh tự xử. Con cháu ở quê đổi sang họ Đỗ, hiện vẫn còn vài chục hộ. Dấu tích gắn với cụ trạng là ngôi Mả tổ họ Đỗ, chân móng Cầu Khoai (tương truyền nơi thời hàn vi cụ trạng bán hàng nước và học tập), địa danh “Dinh Cụ Trạng”, ao làng. Sau này dòng họ Đỗ xây nhà thờ, lăng cụ trạng (năm 1937). Gần Mả tổ họ Đỗ và chân móng Cầu Khoai là bãi đất Đường Bảng, nơi Lễ bộ thượng thư Trần Danh Ninh (quê Bảo Triện, Gia Bình) cho xây ngôi Văn chỉ huyện Gia Bình vào khoảng năm 1756. Xóm Khoai thời xưa là đơn vị thôn của xã Thường Vũ. Xóm có chùa, nghè và xiểng (nhà chứa đồ thờ ở nghè) riêng. Ngôi đình chung gọi là đình Ba Thôn (Khoai, Kếp, Mụa) ở địa giới thôn Yên Ngô (xưa là đơn vị cấp xã). Chùa, nghè và xiểng đều bị phá hủy thời kháng chiến chống Pháp, nay không khôi phục lại. Theo văn bia ở nghè Khoai thì xóm Khoai thờ hậu là một quận chúa thời Lê - Trịnh do có công giúp tiền của xây dựng nghè.
Như vậy, xóm Khoai hình thành muộn nhất là vào thời Lê sơ. Lúc đó xóm Khoai thuộc xã Bình Ngô (tên nôm là Ngo), huyện Gia Bình. Dân trong vùng quen gọi là Ngo Khoai. Xóm Khoai hiện nay có khoảng trăm nóc nhà và các khu dân cư mới mở rộng do người nơi khác đến định cư làm ăn, buôn bán nhưng hầu hết vẫn theo quản lí hành chính ở quê cũ. Lần theo gia phả, có lẽ khi cụ tổ Phạm Trung Lương đến định cư đầu thời Cảnh Hưng thì xóm Khoai mới có ba hộ: hộ họ Đỗ (có từ trước), hộ họ Phạm (mới đến) và hộ họ Vương (có thể cùng đến). Sở dĩ nói họ Vương cùng đến định cư với họ Phạm là do đến đời thứ hai, họ Phạm đã phân nhánh ở khu vực ngõ Tây của xóm Kếp (rìa xóm về phía Tây), và nhánh họ Vương lại ở rìa xa hơn gần nhánh họ Phạm. Ở xóm Khoai thì ba hộ Đỗ, Phạm, Vương ở vào ba góc của bình độ cao của xóm. Đến thời cụ tứ đại họ Phạm (thời Tự Đức, khoảng năm 1850) thì xóm Khoai có lẽ đã phát triển tới mười lăm hộ: họ Phạm (ba hộ), họ Đỗ (năm hộ), họ Vương (bảy hộ).Thời kì này đã có nghè, ngày đình đám phải rước kiệu ngai thánh đến đình Ba Thôn để làm lễ công đồng sẽ thiếu nhân lực. Có lẽ đây cũng là một nhu cầu dẫn đến tục kết chạ. Xóm Khoai kết chạ với xóm Cáp (cũng là xóm nhỏ của xã Cựu Cáp láng giềng). Đến nay hai xóm (Cáp đã là đơn vị thôn của xã Trạm Lộ, Thuận Thành) vẫn tế giao hảo, khi cần vẫn cử quan viên đến giúp tế thánh cho đủ người. Câu đối ở đình Thường Vũ (chép từ câu đối cổ của nghè khi chưa phân chia đình Ba Thôn) viết về tục kết chạ rất ý nghĩa thế này:
Hương tự dĩ niên, trưởng tại tiền nhi ấu tại hậu
Lân giao hữu đạo, cận giả duyệt nhi viễn giả lai.
   Nghĩa là:
Việc cúng tế ở đình làng lấy theo tuổi, trước là người lớn, sau đến lượt trẻ con
   Quan hệ với láng giềng tốt thì không chỉ người gần thích đến mà người xa cũng thích đến.
Thời bấy giờ số hộ còn ít, mặc dù quan niệm lấy chồng lấy vợ trong làng là ưu tiên số một, như các câu ca cổ đã khẳng định: “Nghèo trong làng hơn sang thiên hạ”, “Có con mà gả chồng gần/Có bát canh cần nó cũng mang cho”… nhưng có lẽ số nữ không đủ mà các họ đều có người lấy vợ khác làng. Có điều lạ, ba cụ tứ đại của họ Phạm, họ Đỗ, họ Vương đều là Trưởng lại lấy ba chị em ruột ở Yên Ngô. Có thể do chung đình Ba Thôn nên thời đó có thể coi là “chung làng”. Mặt khác, cụ thân sinh các cụ bà cũng có gốc là người họ Nguyễn Quang ở Thường Vũ đến Yên Ngô định cư và kinh tế vào hàng khá giả. Đến thời ba cụ tứ đại nhờ mối quan hệ hôn nhân này mà trở nên gần gũi, gắn bó hơn. Ba họ thân thiết hơn. Thân đến mức cụ họ Phạm gả con gái cho cụ họ Đỗ. Nghĩa là con dì con già lấy nhau. Thời nay là phạm vào Luật hôn nhân và gia đình, trực hệ ba đời lấy nhau, cận huyết. Đến thời cháu các cụ tiếp tục có mấy cặp vợ chồng là cháu dì cháu già lấy nhau, họ hàng còn rất gần nhưng không phạm vào Luật thời nay vì đã qua trực hệ ba đời.
Chuyến du hành ngược nguồn thời gian không thể đi quá thời Cảnh Hưng vì “thiếu nhiên liệu” là những tư liệu thư tịch cổ ghi chép lại. Nếu dựa vào giai thoại thì con tàu ngược nguồn phải “bay” từ ga Cảnh Hưng đến ga Hồng Đức, thời cụ Trạng Bật đỗ đạt, làm quan và ghi chép trong sử sách. Đến thời cụ tứ đại, số hộ, số dân ở xóm Khoai có xu hướng “bùng nổ”. Mới vài chục năm trước trong xóm còn non nửa diện tích trong chân tre là ruộng lúa ruộng rau. Đến nay ruộng hết, ao cũng đang lấp hết để làm đất nền làm nhà. Tấc đất tấc vàng đúng nghĩa đen. Phía ngoài chân tre, cấp độ đô thị hóa cũng chóng mặt. Nhiều dự án đô thị mới nối nhau cập nhật. Ngay cửa xóm Khoai là khu ruộng trũng Vườn Hề nay đã thành nền chuẩn bị xây dựng đô thị hoặc đã vào dự án xong. Nay mai thôn xóm lên phố lên phường, vấn đề cảnh quan môi trường có lẽ phải nghiêm túc đặt ra để đảm bảo diện tích cây xanh và giữ an toàn khoảng không bình an nơi xóm làng truyền thống.