Những vị tăng sĩ trực tiếp tham gia kháng chiến chống Pháp ở Bắc Ninh

Trong thời kỳ kháng chiến chống thực dân Pháp (1946- 1954), Phật giáo Bắc Ninh có nhiều tăng sĩ trực tiếp tham gia kháng chiến bằng nhiều cách khác nhau.

- Nhà sư Thích Thanh Nha (thế danh là Phạm Văn Nha):
Ông sinh năm 1913, quê quán ở thôn Kênh Phố, xã Cao Đức, huyện Gia Bình, sinh ra trong một gia đình nông dân có 5 anh chị em (3 trai 2 gái). Năm 1925, khi mới 12 tuổi, cậu bé Nha đi tu ở chùa làng Tiểu Than (nay thuộc xã Vạn Ninh). Năm 1944, sau khi được thụ giới Tỳ kheo, sư thầy Nha được về trụ trì chùa làng Phương Triện, xã Bảo Triện (nay là xã Đại Lai). Sau đó một thời gian, nhà sư bắt tay vào trùng tu, tôn tạo chùa tháp, khiến cho cảnh chùa ngày càng khang trang, tố hảo.
Tháng 4 năm 1945, dưới sự lãnh đạo của Mặt trận Việt Minh (MTVM) huyện Gia Bình, phong trào cách mạng ở xã Bảo Triện phát triển mạnh. Các tổ chức Cứu quốc (Nông dân Cứu quốc, Phụ nữ Cứu quốc, Thanh niên Cứu quốc, Phụ lão Cứu quốc, Phật giáo cứu quốc,...) của xã lần lượt ra đời và hoạt động rất sôi nổi. Chùa làng Phương Triện được chọn làm địa điểm để MTVM và các đoàn thể Cứu quốc tổ chức các buổi học tập, khai hội. Là sư trụ trì chùa, sư thầy Nha không quản khó khăn, thiếu thốn, rất tận tình giúp đỡ MTVM và các đoàn thể Cứu quốc về các điều kiện ăn ở, sinh hoạt. Với tinh thần yêu nước và sự trung thành, tận tình với Cách mạng, tháng 2 năm 1948, sư thầy Nha được Chi bộ Đảng xã Bảo Triện tổ chức lễ kết nạp vào Đảng Cộng sản Việt Nam.
Sau khi được đứng trong hàng ngũ của Đảng, sư thầy- đồng chí Phạm Văn Nha được Huyện ủy Gia Bình điều lên công tác tại Mặt trận Liên Việt huyện, phân công tham gia đoàn công tác đi củng cố cơ sở Cách mạng tại xã Quỳnh Phú. Đoàn công tác đóng tại thôn Quỳnh Bội.
Sáng ngày 29 tháng 4 năm 1948 (tức ngày 21 tháng 3 năm Mậu Tý), giặc càn vào làng Quỳnh Bội. Anh em trong đoàn công tác xuống hết hầm bí mật. Giặc tìm được hầm của đoàn công tác, chúng cuốc hầm và bắt được 5 anh em trong đoàn lên và bắn chết tại chỗ 2 người là sư thầy Phạm Văn Nha và anh Nguyễn Trung Cầu.
Sau khi hòa bình được lập lại ở miền Bắc năm 1954,  cả hai đồng chí đều được Nhà nước công nhận là Liệt sĩ và được cấp ủy Đảng, chính quyền và nhân dân địa phương đưa hài cốt về an táng tại nghĩa trang liệt sĩ quê hương1.
- Nhà sư Thích Đức Chính (thế danh là Phạm Đức Chính):
Ngay từ nhỏ, cậu bé Phạm Đức Chính, thôn Phương Quan xã Trí Quả huyện Thuận Thành đã có tinh thần yêu nước. Khi xuất gia, nhà sư  tham gia phong trào Cách mạng ở địa phương. Năm 1950, khi trụ trì chùa làng Tỉnh Ngô (xã Bình Định, huyện Lương Tài), nhà sư giữ chức vụ Bí thư Chi bộ Đảng Cộng sản Việt Nam xã Bình Định. Năm 1955, trong những ngày thực hiện Cải cách ruộng đất, nhà sư bị qui là địa chủ, đảng viên Quốc Dân đảng phản động và bị bắt giam. Sau đó nhà sư được minh oan. Năm 1958, nhà sư được điều về Trung ương Giáo hội Phật giáo Thống nhất Việt Nam (chùa Quán Sứ, Hà Nội) và được cử giữ chức Phó Chủ tịch kiêm tổng Thư ký Hội Phật giáo Thống nhất Việt Nam. Ngài viên tịch năm 1962. Bảo tháp của ngài tọa lạc tại khuôn viên chùa Đại Thành, phường Kinh Bắc TP Bắc Ninh.
- Hòa thượng Thích Tâm Đán:
Quê quán thôn Lại Ốc, xã Long Hưng, huyện Văn Giang, tỉnh Hưng Yên. Trước khi trụ trì chùa Đại Thành (phường Kinh Bắc, thành phố Bắc Ninh), nhà sư trụ trì chùa Xuân Đỗ (Văn Giang, Hưng Yên),  chùa Hùng Sơn (Lạng Sơn), chùa Cam (Gia Lâm). Trong thời kỳ kháng chiến chống thực dân Pháp, nhà sư làm Chủ tịch Hội Phật giáo Cứu quốc huyện Gia Lâm. Hòa thượng Thích Tâm Đán làm Chủ tịch Hội Phật giáo tỉnh Bắc Ninh từ năm 1958 và sau này là Trưởng ban Trị sự Giáo hội Phật giáo tỉnh Hà Bắc cho đến khi viên tịch (năm 1985). Hòa thượng tham gia HĐND tỉnh và là thành viên UBMTTQ tỉnh liên tục 2 khóa.
- Hòa thượng Thích Thanh Sam (thế danh là Hoàng Đăng Soang):
Năm 1938, cậu bé Soang sinh năm 1928 tại thôn Đông Bình, xã Xuân Lai, huyện Gia Bình xuất gia tu Phật tại chùa Đông Bình, sau đó về chùa Mỹ Lộc xã Cao Đức. Tháng Tám năm 1945, sau khi Cách mạng thành công, nhà sư được phân công phụ trách Ban thuế xã Cao Đức, đồng thời làm liên lạc cho Hội Phật giáo huyện Gia Bình. Năm 1952, địch ở bốt Đại Than càn vào làng Mỹ Lộc, nhà sư bị bắt và giải về giam tại bốt Phả Lại (Hải Dương). Ba tháng sau, không tra hỏi được gì, chúng phải trả tự do cho nhà sư. Năm 1958, nhà sư tham gia Ban Bình dân học vụ xã Cao Đức. Từ năm 1958 đến năm 1961, nhà sư tham gia Ban Quản trị HTX Nông nghiệp  thôn Mỹ Lộc. Năm 1962, do có nhiều thành tích trong công tác xã hội và tin tưởng vào lý tưởng Cộng sản, nhà sư Thích Thanh Sam được Chi bộ Đảng xã Cao Đức kết nạp vào Đảng Lao động Việt Nam. Năm 1966, nhà sư được cử làm C trưởng dân công xã Cao Đức trong chiến dịch thủy lợi đào sông Đồng Khởi tại huyện Gia Lương (nay là Lương Tài) do Tỉnh ủy Hà Bắc phát động. Thời gian này, nhà sư liên tục được bầu làm  Phó Chủ tịch Ủy ban MTTQ Việt Nam xã Cao Đức.
Sau này, với tư cách là người đứng đầu giáo hội Phật giáo tỉnh Bắc Ninh, Hòa thượng Thích Thanh Sam có nhiều đóng góp cho cách mạng ở giai đoạn mới.
Hòa thượng Thích Thanh Sam viên tịch ngày 13 tháng 3 năm 2018 (tức ngày 26 tháng Giêng năm Mậu Tuất), trụ thế 90 năm, đạo hiệu là Viên Minh.
Ngoài những tăng sĩ tiêu biểu trên đây, ở Bắc Ninh còn có các vị: Thích Pháp Lữ, Thích Đàm Tường, Thích Đàm Hiển,... cũng tích cực tham gia kháng chiến chống thực dân Pháp theo cách của nhà tu hành Phật giáo.
Phật giáo ở Bắc Ninh thời kỳ Pháp cai trị đã  kế thừa được truyền thống tốt đẹp của Phật giáo các thời kỳ lịch sử trước đó, đặc biệt là tinh thần dân tộc và tinh thần nhập thế. Việc trực tiếp tham gia kháng chiến chống thực dân Pháp của các tăng sĩ là điểm sáng của Phật giáo Bắc Ninh trong thời kỳ lịch sử sôi động này.

---------------

1- Theo lời kể của ông Trần Khánh người làng Phương Triện xã Đại Lai huyện Gia Bình, nguyên Phó Bí thư Huyện ủy Gia Lương (cũ).