Phù Khê thời đổi mới

Xã Phù Khê, thị xã Từ Sơn, vùng quê có bề dày lịch sử, văn hiến, yêu nước, cách mạng và nổi tiếng là quê hương của cố Tổng Bí thư Nguyễn Văn Cừ. Cũng từ lâu đời, Phù Khê còn nổi tiếng trong dân gian bởi nghề thủ công truyền thống mộc chạm khắc với câu ca: “Nghĩa Lập bánh đúc cháo kê/Tiến Bào nung ngói, Phù Khê chạm rồng”. Hiện đất nước ta đang trong thời kỳ đổi mới, hơn bao giờ hết nghề thủ công truyền thống mộc chạm khắc Phù Khê đang tràn trề sức sống và đã góp phần làm nên bản sắc văn hóa của quê hương, đất nước.

Theo thư tịch cổ, truyền thuyết của hai thôn Phù Khê Thượng và Phù Khê Đông vốn là một làng gốc có nghề mộc chạm khắc, thì nghề mộc nơi đây có từ lâu đời ngay từ thuở “Khai ấp lập làng” và nhân dân vẫn giữ tục thờ Tổ Nghề. Hàng năm vào ngày 7 tháng Giêng, Ban quan khánh phường thợ, cùng đại diện các gia đình làm thợ tổ chức tế lễ tổ nghề, không những biết ơn tôn vinh người đã dạy nghề, mà còn củng cố mối đoàn kết cộng đồng, động viên nhau giữ vững và phát triển nghề truyền thống trên con đường mưu sinh.

Nghề mộc Phù Khê không những có từ lâu đời, mà còn đa dạng đạt đến trình độ tinh xảo nghệ thuật: Từ việc dựng nhà ở, làm đình chùa, làm đồ gia dụng, làm đồ thờ tự cho đến sáng tác tượng thờ, tranh nghệ thuật với nhiều thể loại và đề tài khác nhau. Thời Lê Trung Hưng (thế kỷ XVII-XVIII), nghề mộc chạm khắc của Phù Khê phát triển mạnh mẽ, truyền rằng còn để lại những công trình nổi tiếng như: đình Đình Bảng, đình Diềm, chùa Bút Tháp, chùa Tây Phương… Đến thời kỳ bao cấp của thế kỷ trước, nghề mộc chạm khắc của Phù Khê có bị chùng xuống. Song bước vào thời kỳ đất nước đổi mới, hơn bao giờ hết nghề mộc chạm khắc Phù Khê có cơ hội để phát triển mạnh mẽ, rực rỡ. Sản phẩm không những được khách hàng cả nước ưa chuộng, mà còn được xuất khẩu nhiều sang các nước bạn bè quốc tế.

Theo một số nghệ nhân mộc chạm khắc Phù Khê, để làm ra một sản phẩm gỗ mỹ nghệ, đầu tiên người thợ cả phải tạo ra mẫu sản phẩm. Công đoạn tiếp theo là giao cho thợ ngang pha gỗ và lắp gá thành hình dáng sản phẩm. Bộ phận có chạm khắc thì giao cho thợ chạm thực hiện. Tiếp đến người thợ ngang và thợ chạm cùng phối hợp, chính thức lắp ráp và hoàn thiện sản phẩm. Công đoạn cuối cùng giao cho thợ nguội làm đẹp sản phẩm. Trong cả quy trình sản xuất trên, công đoạn của thợ ngang tạo ra hình dáng sản phẩm mang tính thực dụng, còn người thợ chạm khắc lại đòi hỏi tính thẩm mỹ nghệ thuật cao. Công đoạn của người thợ chạm cũng có nhiều bước như: đầu tiên phải có ý tưởng tạo hoa văn, ví như: chủ đề “tứ linh” tức là tạo hình ảnh những con vật linh là Rồng, Phượng, Lân, Rùa, “tứ quý” là tạo hình của các cây Tùng, Trúc, Cúc, Mai. Tiếp đến người thợ chạm phải dựng hình tức vẽ hoa văn trên phôi sản phẩm, lấy nền làm nổi hình ảnh của hoa văn và bắt đầu thể hiện nghệ thuật chạm khắc như: chạm nổi, chạm thủng, chạm kênh bong, chạm lộng, chạm chìm… Công việc cuối là làm nguội như đánh giấy giáp, véc ni, phun sơn. Nét chạm khắc có tinh xảo nghệ thuật hay không hoàn toàn phụ thuộc vào kinh nghiệm và đôi bàn tay khéo léo của người thợ chạm khắc. Dưới bàn tay tài nghệ của người thợ Phù Khê, người ta từng được chiêm ngưỡng những mảng chạm khắc tuyệt đẹp với cảnh “rồng bay, phượng múa, lân chầu, hổ phục” của thế giới thần tiên, cho đến những cảnh sinh hoạt của làng quê bình dị yên ả.

Sản phẩm của nghề thủ công mộc chạm khắc Phù Khê vô cùng phong phú, đa dạng và từng nổi tiếng: từ những công trình kiến trúc nhà ở dân dụng, tín ngưỡng tôn giáo là đền đình chùa, đồ thờ tự (ngai, kiệu, hương án, hoành phi câu đối), đồ gia dụng (bàn, ghế, giường, tủ), cho đến những sản phẩm mỹ nghệ (tượng thờ, tranh nghệ thuật), tiêu biểu như: Bàn ghế có rồng mười bảy, quốc triện, quốc đào, quốc lân, như ý. Tủ có tủ chè, tủ chùa, tủ bày đồ, tủ tường, tủ sách, tủ rượu. Giường có giường quả bàng, giường triện, giường tứ quý, giường công chúa… Đặc biệt, sản phẩm mỹ nghệ là tượng thờ và tranh nghệ thuật thì rất nhiều dòng: Từ dòng tranh lịch sử như Lạc Long Quân-Âu Cơ, các Vua Hùng dựng nước, Thánh Gióng, Hai Bà Trưng, Hưng Đạo Vương… đến phong cảnh đẹp của thiên nhiên. Hoặc các điển tích văn học, văn hoá dân gian như: “Phúc lộc thọ”, “Cửu long tranh châu”, “Bát tiên quá hải”, “Vinh quy bái tổ”, “Nhị thập tứ hiếu”, “Cầm kỳ thi hoạ”, “Văn Vương cầu hiền” “Lã Vọng câu cá”, “Canh tiều ngư độc” v.v…

Những năm gần đây, cả 4 thôn của xã Phù Khê (Phù Khê Thượng, Phù Khê Đông, Nghĩa Lập, Tiến Bào) nghề mộc truyền thống đang phát triển mạnh. Theo lãnh đạo Đảng uỷ và chính quyền xã Phù Khê cho biết: Dưới sự lãnh đạo của Đảng, bước vào thời kỳ đổi mới, từ những năm 1989-1990 xã Phù Khê đã xác định phát triển kinh tế-xã hội là trọng tâm, trong đó khôi phục và phát triển nghề thủ công truyền thống làm mũi nhọn. Khi ấy, cả xã có khoảng 35% số hộ khôi phục nghề thủ công truyền thống dưới các hình thức khác nhau. Một số gia đình đã đầu tư hàng trăm triệu đồng để phát triển nghề mộc chạm khắc. Năm 1990 trở đi, khi nền kinh tế chuyển sang cơ chế thị trường theo định hướng XHCN, nét nổi bật trong kinh tế của xã Phù Khê là nghề thủ công truyền thống mộc chạm khắc mỹ nghệ không chỉ phát triển mạnh ở hai thôn (Phù Khê Thượng và Phù Khê Đông), mà đã lan rộng ra toàn xã.

Hiện nay, theo thống kê toàn xã Phù Khê có 2015 hộ với hàng nghìn người tham gia sản xuất đồ gỗ mỹ nghệ, thu nhập bình quân từ 4-6 triệu đồng/tháng/người và mỗi hộ là một xưởng sản xuất với quy mô lớn nhỏ khác nhau; có trên 20 công ty TNHH; còn thu hút hơn 1000 lao động từ nơi khác đến với thu nhập bình quân 3 triệu đồng/tháng; thu nhập từ nghề mộc ước đạt 266 tỷ đồng/năm, chiếm 90% tổng thu nhập của cả xã; số hộ giàu chiếm 60%.

Trên cơ sở kinh tế làng nghề phát triển mạnh, đời sống nhân dân xã Phù Khê ngày càng được nâng cao về mọi mặt, nhà cao tầng của dân mọc lên san sát; cơ sở hạ tầng “điện, đường, trường, trạm” kiên cố, các thiết chế văn hóa khang trang… Khắp thôn xã, đâu đâu cũng thấy không khí sản xuất kinh doanh của nhân dân tấp nập, vui tươi, khấn khởi. Nghề mộc chạm khắc Phù Khê không những đã thể hiện sức sống nội lực tràn trề, mà còn góp phần làm nên bản sắc văn hóa của quê hương, đất nước./.

Bài, ảnh: Th.s Đỗ Thị Thủy