Một thời khoa bảng trên đất Kinh Bắc (thế kỷ 16-18)

Nhà Mạc, tính từ khoa đầu năm 1529 đến khoa cuối năm 1592, có 22 khoa thi đình. Trong tổng số 11 trạng nguyên thời Mạc có 4 trạng nguyên người Kinh Bắc là: Giáp Hải (khoa 1538), Dương Phúc Tư (khoa 1547), Nguyễn Lượng Thái (khoa 1553), Vũ Giới (khoa 1576).
Hơn 200 năm (tính từ khoa đầu năm 1580 đến năm 1787), thi cử thời Lê Trung Hưng có 68 khoa thi đình, lấy được 5 trạng nguyên thì 3 trạng nguyên người Kinh Bắc là: Nguyễn Xuân Chính (khoa 1637), Đặng Công Chất (khoa 1661), Nguyễn Đăng Đạo (khoa 1684). Với khoa thi Đông các cho tiến sĩ thì Phạm Khiêm Ích trước đây đã đỗ Đình nguyên thám hoa năm 1710 sau lại đỗ đầu khoa Đông các năm 1728. Khoa thi năm 1672 chỉ lấy đỗ được 5 đồng tiến sĩ xuất thân thì Kinh Bắc chiếm 3, trong đó có Nguyễn Đức Vọng. Khoa thi năm 1684 có 3 tam khôi thì Kinh Bắc có Trạng nguyên Nguyễn Đăng Đạo và Thám hoa Quách Giải cùng 5 tiến sĩ trong số 14 tiến sĩ của khoa này. 

Cổng Văn Miếu Bắc Ninh.

Nhiều nhà nho Kinh Bắc giữ chức tế tửu đứng đầu Quốc Tử Giám như: Hoàng Sĩ Khải, Nguyễn Nghi, Nguyễn Đức Vỹ, Vũ Miên... Hầu hết các đoàn ngoại giao đi sứ trong những thế kỷ này có người Kinh Bắc. Các chánh sứ, phó sứ có tiếng thời đó như: Hoàng Sĩ Khải, Giáp Hải, Nguyễn Mậu Tài, Nguyễn Công Hãng, Nguyễn Đăng Đạo, Phạm Khiêm Ích. Nhiều làng, huyện nổi tiếng về số người thành đạt trong khoa cử như: Vĩnh Kiều, Vân Điềm, Tam Sơn (Đông Ngàn); Yên Ninh (Yên Dũng); Bảo Triện (Gia Bình); Kim Đôi (Võ Giàng)...
Tổng số các khoa thi từ nhà Mạc đến nhà Lê Trung Hưng là 102, cả nước tuyển lựa được 1265 tiến sĩ, tương đương tiến sĩ và tam khôi. Trong đó, Kinh Bắc có 339 tiến sĩ, chiếm hơn 1/4 tổng số đại khoa cả nước.
Những người xuất thân là tiến sĩ dưới thời Mạc và Lê-Trịnh thường thăng tiến nhanh trên con đường danh vọng. Có những thời điểm năm 1682, cùng một lúc nhiều nhà Nho Kinh Bắc nắm những vị trí then chốt như: Nguyễn Mậu Tài làm Lễ bộ thượng thư, tham tụng; Thân Toàn là Binh bộ thượng thư, tham tụng; Đặng Công Chất là Hình bộ thượng thư, tham tụng; Nguyễn Danh Thực là Đô ngự sử, bồi tụng... 
Nổi bật là Nguyễn Công Hãng, người ở Phù Chẩn có 13 năm làm tham tụng, tể tướng (1720-1732) đã đề ra những cải cách về kinh tế, tài chính mong cứu vãn sự kiệt quệ của chính quyền nhà Trịnh. Ông cũng tìm cách giúp chúa Trịnh sửa chữa những thói tệ của việc học, việc thi, bởi khi đó nội dung học lạc hậu, lại có sự gian dối trong tuyển chọn, hơn nữa các sĩ tử chọn con đường học cốt để thi đỗ ra làm quan... nên tuy việc thi cử giữ lệ rất đều đặn, số đỗ đại khoa cũng rất đông mà nhân tài so với các đời trước thì hiếm, chính quyền phong kiến vì thế ngày càng lún sâu vào khủng hoảng.