“Con rối tha hương” - Cuộc sống người Việt xa xứ qua góc nhìn của một nhà văn Đức

“Con rối tha hương” là tác phẩm đầu tay của nữ nhà văn Đức Karin Kalisa, một nhà khoa học, nhà biên tập với nhiều năm nghiên cứu các lĩnh vực ngôn ngữ châu Á, triết học và dân tộc học. Cuốn tiểu thuyết đã giành được sự chú ý rất lớn của độc giả, các tạp chí văn học và giới phê bình khi khai thác những giằng xé đan xen giữa hiện tại, quá khứ và tương lai của một gia đình người Việt định cư ở Đức.

Cuốn tiểu thuyết kể về thân phận, cuộc sống của một gia đình người Việt với ba thế hệ sống ở Prenzlauer Berg, Berlin. Câu chuyện bắt đầu khi vào dịp Giáng Sinh, trường cấp một ở cái phường bé tí thuộc khu phố Prenzlauer Berg kêu gọi tổ chức “Tuần thế giới mở”. Cậu bé Minh, một học sinh lớp 4 (trong số 16 đứa trẻ Việt Nam tại trường) đã bắt thăm trúng yêu cầu mang tới sự kiện của trường “một sản phẩm văn hóa Việt Nam, trừ đồ ăn”. Về nhà hỏi bố (Sung), người sinh ra và lớn lên trên nước Đức, dù mang tên Việt và thường xuyên ăn đồ Việt nhưng “mù tịt” văn hóa Việt, Minh được bố gợi ý hỏi bà nội (bà Hiền).Vậy là một con rối với câu chuyện thu hút người nghe, được kể qua màn trình diễn kỳ lạ với những lời độc thoại, những động tác duyên dáng của người phụ nữ trong trang phục áo dài màu xanh dương đẹp ấn tượng đã đi qua hơn nửa đời người trở thành tiết mục đặc biệt nhất của “Tuần thế giới mở”.
Vốn là cháu ngoại của một nghệ nhân múa rối nước ở một làng quê ngoại thành Hà Nội, lúc nhỏ thường theo ông đi biểu diễn và được ông truyền dạy nghệ thuật múa rối, năm 10 tuổi cô bé Hiền được ông ngoại tặng con rối trước khi qua đời. Luôn trân quý kỷ vật của ông ngoại, cất giữ tình yêu với nghệ thuật múa rối trong đáy sâu tâm hồn, con rối luôn được bà Hiền cất giữ cẩn thận suốt mấy chục năm, kể từ khi mang theo sang Đông Đức lao động từ những năm 1980. Hiền và Gấm là những công nhân hợp tác đầu tiên đến Cộng hòa Dân chủ Đức. Yêu thương nhau, có thai với nhau nhưng khi ấy người lao động nước ngoài không được phép sinh con trên nước Đức. Hiền đã phải bay về Việt Nam sinh nở và gửi con nhờ chị gái nuôi để quay trở lại Đức tiếp tục làm việc. Vài năm sau hai vợ chồng Hiền - Gấm đã may mắn hơn khi lại mang thai, nhờ những người bạn Đức tốt bụng, nhiệt thành tích cực vận động, đấu tranh để Hiền có thể sinh con tại Đức. Con trai của hai người, Trần Văn Dũng (đọc chệch là Sung) được đăng ký khai sinh. Năm 1989, bức tường Berlin sụp đổ, nước Đức thống nhất, nhiều người mất việc làm, vợ chồng Hiền may mắn được một người bạn Đức giúp mở một cửa hiệu tạp hóa nhỏ. Sau khi Gấm mất do tai nạn, Sung phải nghỉ học để ở nhà phụ giúp mẹ, tiếp quản cửa hàng. Từ những bối rối ban đầu của một thanh niên sinh ra trên nước Đức, ít tiếp xúc với người Việt, hạn chế khi giao tiếp bằng tiếng Việt, Sung dần hòa nhập với dòng chảy cuộc sống và kinh doanh của cộng đồng người Việt tại đây. Từng yêu một vài cô gái tóc vàng nhưng Sung vẫn luôn có cảm giác lạc lõng, giằng xé giữa sự hòa nhập về văn hóa và suy nghĩ về nguồn cội. Rồi Sung quen, yêu và cưới Mây, một cô gái Việt theo gia đình di cư sang Đức và sinh cậu bé Minh.
Đọc “Con rối tha hương”, người đọc dễ dàng thấu hiểu và cảm thông với thân phận của những người Việt Nam sống xa Tổ quốc. Sự giằng xé đan xen giữa hiện tại, quá khứ và tương lai không chỉ của gia đình Sung mà còn của cả cộng đồng người Việt ở Đức. Những người con đất Việt do rất nhiều nguyên nhân: chiến tranh loạn lạc, vật lộn mưu sinh... phải rời quê hương xứ sở luôn đau đáu nỗi niềm hướng về nguồn cội.
Ấn tượng từ con rối và câu chuyện kể của bà Hiền tại ngày hội văn hóa “Tuần thế giới mở” đã tác động mạnh mẽ đến cả cộng đồng người bản địa. Ngay sau ngày hội, cô giáo chủ nhiệm dạy môn nghệ thuật của cậu bé Minh tìm gặp bà Hiền để tìm hiểu về con rối và nghệ thuật múa rối. Ý tưởng dùng những con rối nhỏ tổ chức một chương trình biểu diễn cho bọn trẻ được thực hiện, thu hút sự quan tâm của nhiều gia đình người Đức. Cửa hàng của gia đình Sung được nhiều người biết đến hơn, không chỉ người Việt mà còn rất nhiều người dân địa phương. Người ta kéo nhau đến mua hàng Việt, quan tâm đến đồ ăn Việt, thích thú với những tấm lụa nhiều màu sắc. Thật thú vị khi thỉnh thoảng trên đường phố Berlin lại bắt gặp hình ảnh những người phụ nữ Đức đội nón lá, hãnh diện, tha thướt trong tà áo dài Việt Nam. Rồi những cây cầu khỉ thoắt hiện, thoắt ẩn trên đường phố Đức thu hút sự quan tâm của người dân địa phương và ống kính của các phóng viên nước ngoài. Những mâu thuẫn, hiềm khích giữa chính quyền và người dân bản địa với cộng đồng người Việt được hóa giải, mọi người quan tâm đến nhau hơn, dễ cảm thông, chia sẻ hơn. Con rối và nghệ thuật múa rối nước gợi cho những người Việt xa quê nhớ về cội nguồn dân tộc, văn hóa dân tộc và trở thành cầu nối văn hóa giữa cộng đồng người Việt với cư dân bản địa và các cộng đồng người nhập cư khác.
“Con rối tha hương” có phần kết đẹp như cổ tích: với sự nỗ lực của gia đình bà Hiền và những người bản địa, cộng đồng người Việt tâm huyết với nghệ thuật múa rối, sự khích lệ, trợ giúp của cặp vợ chồng phóng viên người Nhật... một sân khấu múa rối nước chưa bao giờ đẹp như thế được dựng giữa hồ nước ở khu phố. Một chương trình nghệ thuật múa rối nước đặc sắc do bà Hiền và các nghệ sỹ từ Việt Nam sang biểu diễn thu hút hàng nghìn người tới thưởng thức. Chưa bao giờ người dân địa phương có một dịp vui như thế, háo hức như thế. Sau hôm đó, Sung quyết định xin cho cu Minh tạm nghỉ học 1 năm để cùng với hai vợ chồng anh về thăm Việt Nam, trở về nguồn cội.
“Con rối tha hương” do dịch giả Lê Quang chuyển ngữ từ nguyên bản tiếng Đức “Sungs Laden” (Cửa hiệu của Sung). Về cuốn tiểu thuyết này, Tạp chí Buchkultur viết “Một cuốn tiểu thuyết đầu tay thực sự ấn tượng, thơ mộng nhưng cũng đầy thực dụng”. Thời báo Neues Deutschland thì nhận xét “Karin Kalisa với ngòi bút duyên dáng, hóm hỉnh đã làm phong phú thêm sự chung sống của các nền văn hóa trên nước Đức”. Cuốn sách được dịch và xuất bản với sự tài trợ của Viện Goethe, bản quyền tiếng Việt thuộc về Công ty Cổ phần Sách Alpha, Nhà xuất bản Văn học ấn hành năm 2016.