Về nguồn

 

Tôi mừng ra mặt, tưởng bạn quà cho mình bằng bài viết được báo đăng. Không! Vẫn có quà, nhưng là món quà khác. Tờ báo có bài viết và đăng ảnh các văn nghệ sĩ hàng đầu ở trụ sở trên chiến khu Việt Bắc. Những người tôi rất ngưỡng mộ. Họ đứng một hàng, người khoanh tay, người cắp mũ bên sườn, tư thế và trang phục rất thoải mái trước căn nhà tre nứa đơn sơ, dưới tán cây rừng. Rõ thật văn nghệ sĩ, chẳng thể lẫn vào đâu. Họ là cha đẻ của những tác phẩm kinh điển mà chúng tôi học ở phổ thông. Trong sổ tay tôi còn chép vài bài của mấy nhà thơ. Chị Dậu, cái Tý đã lấy đi nước mắt của bao nhiêu thế hệ học trò. Khi đến bước đường cùng thì chắc gì ta đã làm khác anh Pha, anh Chí, vì có sự lựa chọn nào sáng hơn đâu. Cỡ lính trẻ mới mon men tập tọng vào viết lách như tôi thì các ông ấy xem như đã hiển thánh rồi. Chỉ có thánh mới đẻ ra được những đứa con tinh thần như vậy.
Ao ước được một lần về cái trụ sở đầu tiên - ngôi đền của các vị thánh ấy. Nhưng rồi cuộc sống cuốn tôi đi nẻo khác. Nó bất ngờ kéo tôi vào cuộc chiến tranh ở biên giới Tây Nam với máu me thương tích trên người. Rồi sau đó thì cơm áo ghì sát đất, nó làm thui chột và quên đi cái mộng của tôi. Đó là cái mộng văn chương; cái mộng đẹp của tuổi học trò mà tôi đã đút ba lô đem vào lính. Hết mộng thì tôi cũng không còn nghĩ về ngôi đền ấy nữa, cũng lâu rồi. Nhưng, văn chương với tôi cũng là cái nghiệp, để bây giờ nó lại gọi và đưa tôi đến ngôi đền mơ ước cũ.
Cũng gọi là cơ may. Nhân chuẩn bị kỷ niệm 70 năm Ngày thành lập Hội Văn nghệ Việt Nam, tiền thân của Liên hiệp các Hội văn học nghệ thuật Việt Nam bây giờ, Hội Văn học nghệ thuật tỉnh Bắc Ninh tổ chức chuyến đi về nguồn. Nguồn là địa điểm đóng trụ sở đầu tiên của Hội Văn nghệ Việt Nam ở xã Gia Điền, huyện Hạ Hòa, tỉnh Phú Thọ, là nơi có nhiều danh thắng và các di tích lịch sử, văn hóa. Nổi bật là các di tích thời đại Hùng Vương dựng nước như Đền Mẫu Âu Cơ, các chiến khu cách mạng lừng danh trong kháng chiến chống thực dân Pháp như Chiến khu 10 ở Đại Phạm - Hà Lương - Gia Điền - Ấm Hạ…
Con đường bê tông vào xã Gia Điền không đủ chỗ cho hai làn xe chạy, quanh co theo những sườn đồi nghèo nàn trồng keo, bạch đàn và những nương chè xanh cằn cỗi. Nơi đây, trong kháng chiến chống Pháp đã đóng trụ sở đầu tiên của Hội Văn nghệ Việt Nam (1948 - 1949). Cùng với cơ quan thường trực Hội, có cơ quan Tạp chí Văn nghệ và Nhà xuất bản văn nghệ”.
Thì ra ngày xưa các bậc tiên hiền đã ở đây. Trước khi đến, tôi cứ hình dung cái trụ sở đầu tiên của Hội văn nghệ Việt Nam. Một mái lán, cái chòi hay cái gì đại loại. Chí ít cũng phải có cái gì để gọi là trụ sở. Tấm bia ở Gia Điền làm cho tôi nghĩ khác hay là hiểu đúng hơn. Tấm bia nhắc rằng trong những ngày trứng nước, các văn nghệ sĩ lớn của đất nước đã đến và sống ở đất này. Họ ở chung với dân. Các ông có đi công tác đâu thì lại về đây ba cùng với dân. Ông Tố Hữu có thơ: “Thương nhau chia củ sắn lùi/ Bát cơm sẻ nửa, chăn sui đắp cùng”, là như vậy. Cán bộ với dân thật chẳng khác nào như cá với nước. Chẳng có chòi lán nào gọi là trụ sở riêng của hội ở đây đâu. Ngày ấy nhà dân lòng dân chính là trụ sở.
Cũng như cái chiến khu kia, đâu phải có thành cao hào sâu, mà chính lòng dân và căn nhà họ ở đã là chiến khu rồi. Chiến khu 10 là thế đó. Ban nãy, lúc ở trụ sở Ủy ban xã xem tấm “Bằng xếp hạng Di tích Quốc gia” do Bộ Văn hóa - Thông tin cấp ngày 26 tháng 5 năm 2004, trong bụng tôi cứ băn khoăn. Tôi băn khoăn mấy chữ ghi ở trên  bằng: “Chiến khu 10 (Khu vực nhà ông Nguyễn Văn Quý, nhà bà Nguyễn Thị Gái và gò Đồng Cống) xã Gia Điền, huyện Hạ Hòa, tỉnh Phú Thọ.” Giờ thì tôi hiểu. Không như bây giờ, cơ quan phải có cái trụ sở; ngày xưa ở với dân thì đâu cần trụ sở. Sống với dân để cùng nhau kháng chiến, nhưng cũng chính là để sáng tác đấy chứ. Sống đã rồi hãy viết. Ông Nam Cao đã viết như vậy trong nhật ký của mình. Rồi ông lại viết, sống với những người Mán thật thà mà tốt bụng, không biết chữ, nhưng nói đến cách mạng thì hăng hái lắm. Là ông nói ở Gia Điền đây hay ở nơi nào? Nhưng tôi thì cứ tin rằng, chính từ  đây, các ông ấy đã ra đi. Hòa mình vào đời sống của công nông binh và kháng chiến, các ông đã viết nên những tác phẩm để đời.
Ông Văn Cao có “Trường ca Sông Lô” để bây giờ, mỗi lần nghe ta vẫn thấy toát lên khí thế oai hùng. Ông Nguyễn Huy Tưởng đi Chiến dịch Biên giới. Đó là chiến dịch tiến công đầu tiên của quân đội ta. Từ thực tiễn nóng hổi ở chiến trường, ông đã viết nên “Ký sự Cao Lạng”. Thiên ký sự mãi mãi để cho hậu thế đọc mà tự hào và càng thương thế hệ cha ông. Ông Tô Hoài theo chân bộ đội đi chiến dịch Tây Bắc. Sống giữa những người Mông, chứng kiến và cảm thông bao mảnh đời cơ cực, tối tăm đã được cách mạng hồi sinh, ông viết “Vợ chồng A Phủ”. Đó là tác phẩm đỉnh cao của dòng văn nghệ kháng chiến. Ông Hoàng Vân sáng tác bài “Hò kéo pháo” ngay trên đường bộ đội kéo pháo.
Hình ảnh Bác Hồ ở chiến khu Việt Bắc được các nhà quay phim, nhiếp ảnh ghi lại cực kỳ chân thực và sinh động. Bác đi bộ và cưỡi ngựa băng rừng đi công tác, thăm bộ đội, dân công hay giảng bài huấn luyện. Bác ngồi suy nghĩ và tự tay đánh máy chữ hay vác cuốc ra vườn trồng rau. Cảm động nhất là hình ảnh vị lãnh tụ dân tộc lội suối, hay tự tay giặt đồ, rồi mình trần đội mũ, vừa đi vừa vác que phơi quần áo. Những hình ảnh ấy nay đã là bảo vật quốc gia, có giá trị trường tồn. Cùng với văn thơ nhạc họa, hình tượng Bác Hồ trong phim ảnh làm nổi bật hình ảnh vị lãnh tụ dân tộc vĩ đại mà giản dị, có sức lay động lớn. Và còn rất nhiều tác phẩm khác nữa, đủ thể loại, đã ra đời. Những tác phẩm đó tuy chưa phản ánh được hết nhưng cũng đủ sinh động về cuộc kháng chiến trường kỳ gian khổ mà anh dũng của dân tộc, góp phần làm cho kháng chiến thắng lợi.
Thực tiễn hào hùng ấy là mảnh đất màu mỡ để các sáng tác văn học nghệ thuật nảy mầm đơm hoa kết trái, làm nên dòng văn nghệ kháng chiến đặc sắc, có sức lan tỏa và được phát huy mạnh mẽ trong cuộc kháng chiến chống Mỹ sau này. Trong các cuộc kháng chiến ấy, văn nghệ sĩ đã theo sát bước chân người lính trên chiến trường. Dấu chân họ song hành cùng dấu chân người lính. Và khi cần họ xếp bút để cầm súng như những chiến binh thực sự. Nhiều người đã ngã xuống trên chiến trường. Mỗi trang văn, vì vậy, không chỉ thấm mồ hôi mà cả máu.
Hôm nay, đoàn Hội Văn học nghệ thuật tỉnh Bắc Ninh về nguồn để tri ân các tiền nhân. Mọi người xếp hàng dâng hoa trước bia. Trời xanh vẫn giội nắng trên đầu.

Tháng 7 năm 2018